TÜRK SANATI’NIN ERMENİ SANATI’NA ETKİLERİ

Yıl 2019, Cilt: 122 Sayı: 241, 313 - 350, 29.08.2019

Yaşar Çoruhlu

Öz

Türkiye’de yapılan çeşitli yayınlarda genellikle, “Ermeni Sanatı’nın Türk Sanatı üzerine etkileri veya Ermenilerin Türk Sanatı ve kültürüne katkıları” üzerinde durulmuştur. Kaleme aldığımız bu yazıda ise ilk defa olmak üzere, Türk Sanatı’nın Ermeni Sanatı’na etkileri üzerine bazı görüşler ileri sürülmekte ve birtakım bilgiler verilmektedir. Ermeni Sanatı’nın kimliği, bu sanatın gerçekten var olup olmadığı konusu tartışılabilir. Bununla birlikte bu sanatın varlığını kabul etmemiz durumunda
konuyu çeşitli açılardan inceleyebiliriz. Mimarlık başta olmak üzere mimari süsleme, tezhip, minyatür ve diğer sanat alanlarında kısacası sanatın hemen her dalında Türk Sanatı’nın Ermeni Sanatı üzerine etkilerine işaret edebilmek mümkündür. İran, Yeni Culfa’daki Ermeni Katedrali, Ani’deki Tigran Honentz (=Şirli Kilise) Kilisesi, Ani, Fethiye Camisi (=Ani Katedrali), Van, Ahtamar Kilisesi, Amagu’nun güney doğusundaki Tanrı Anası Kilisesi gibi yapılar Türk Sanatı tesirlerinin görüldüğü mimari eserlere örnek olarak verilebilir. Türk mezar taşı geleneğinin Ermeni mezar taşlarına etkide bulunduğu da gözden kaçmamaktadır. Türkiye, Ahlat’taki Selçuklu mezar taşları ve diğer çeşitli bölgelerdeki mezar taşlarının biçim, süsleme şekil ve motiflerinin Ermeni mezar taşlarında da benzeri şekilde kullanıldığı görülür. Aynı hususlar koç-koyun/ at şeklindeki mezar taşları içinde ileri sürülebilir. İstanbul Ayasofya Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan iki Ermenice İncil’den ve 1265 tarihli Kudüs Ermeni Patrikliği’nde bulunan İncil ile Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki 1273 tarihli başka bir İncilden anlaşıldığına göre, Türk tezhip ve minyatür sanatı da Ermeni kitap sanatlarına önemli etkilerde bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk Sanatı, Ermeni Sanatı, Mimari, Süsleme, Mezar Taşı, Ahlat, Tezhip, Minyatür

Kaynakça

• AKIN, Günkut: Asya Merkezi Mekan Geleneği, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 1990.
• ALTINKAYNAK, Erdoğan: Gregorian Kıpçakların Dil Yadigârları, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler,(Haz. M.M. Hülagü - Ş. Batmaz - G. Alan - S. Demirci), C. II, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2007.
• BAŞEĞMEZ, Şinasi: “Ermenice Elyazması İki İncil’de Selçuklu Uslûbunda Süslemeler”, Ayasofya Müzesi Yıllığı, S. 11, İstanbul 1990.
• BAYAT, Ali Haydar, “Osmanlı El Sanatlarının Gelişmesinde Ehl-i Hiref’in Rolü ve Kimliği”, Türk Kültürü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Aylık Dergi, S. 403, Yıl XXXIV, , Ankara Kasım 1996.
• CAN, Selman: Son Dönem Osmanlı Mimarlığında Ermeniler, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler (Yay. Haz. M.Metin Hülagü - Şakir Batmaz - Süleyman Demirci - Gülbadi Alan), C. IV, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2007.
• _______________: Bilinmeyen Aktörleri ve Olayları İle Son Dönem Osmanlı Mimarlığı, Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayını, İstanbul 2010. CURTIN, Philip D.: Kültürler Arası Ticaret, (Çev. Şaban Bıyıklı), Küre Yayınları, İstanbul 2008.
• ÇORUHLU, Yaşar: “İslamiyet’ten Önceki Türk Sanatı’nda Hayvan Mücadele Sahneleri”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar-Güner İnal’a Armağan, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Armağan Dizisi, Ankara 1993.
• _______________: “Selçuklu Sanatında Görülen Kuyruğu Düğümlü At Tasvirlerinin İkonografik ve İkonolojik Mahiyeti”, VI. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri (16-17 Mayıs 1996), Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, Konya 1997.
• _______________: “Azerbaycan Sanat Tarihi İnceleme Seyahati-III”, Tarih ve Medeniyet, S. 57, Aralık 1998, İstanbul 1998.
• _______________: “Kurgan ve Çadır (Yurt)’dan Kümbet ve Türbeye Geçiş”, Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, 18-20 Aralık 1998, AKSM İstanbul, Mezarlıklar Vakfı Yayınları, İstanbul 1999.
• _______________: “At ve Koç/Koyun Şekilli Mezar Taşlarının Sembolizmi”, Toplumsal Tarih, S. 94, İstanbul (Ekim) 2001.
• _______________: “Azerbaycan’ın Mereze Köyü’nde Diri Baba Türbesi”, Belleten, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2002.
• _______________: “Afanasyeva Kurganlarından Tercan / Mama Hatun Kümbedi’ne”, XI.Ortaçağ-Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu-Bildiriler, 17-19 Ekim 2007 İzmir, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 2009.
• _______________: “Türk Sanatında Ejder Öldürme Sahnelerinin Sembolizmi”, Av ve Avcılık Kitabı, (Editörler) Emine Gürsoy Naskali-Hilal Oytun Altun, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2008.
• _______________: “Bir İpek Yolu Şehri: Ani”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü -XII. Ortaçağ- Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Sempozyumu 15-17 Ekim 2008-Bildiriler, (Editörler: A. Osman Uysal-Alptekin Yavaş-Mesut Dündar-Oğuz Koçyiğit), İzmir 2010.
• _______________: Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar-Orta ve İç Asya’nın Erken Devir Türk Mezar Mimarisi Üzerine Bir Deneme, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016.
• _______________: “Double Dragon Motifs or Portraits on Turkish Carpets and Rugs According to Double-Headed Dragon or Double Dragon Iconography”, Shamanhood and Mythology- Archaic Techniques of Ecstasy and Current Techniques of Research-In Honour of Mihaly Hoppal, Celebraying His 75th Birthday, (Editörler Attila Mateffy ve György Szabados, Thomas Csernyei’nin yardımıyla), Hungarian Association for the Academic Study of Religions, Budapeşte (Budapest) 2017.
• DURBILMEZ, Bayram: Kayserili Aşuğlarda Âşık Tarzı Kültür Gelenekleri, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, (Haz. M.M. Hülagü - Ş. Batmaz - G. Alan - S. Demirci), C. I, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2007.
• EFENDI, Rasim: Kamennaya Plastika Azerbaydjana-Azerbaycanın Daş Plastikası-Stone Plastic Art of Azerbaijan, “Işıg” Yayını, Bakü 1986.
• HACIYEVA, Galibe: Türk Menşeli Ermeni Antroponimleri (Şahıs Adları), Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, (Haz. M.M. Hülagü - Ş. Batmaz - G. Alan - S. Demirci), C. II, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2007.
• İPŞIROĞLU, Mazhar Şevket: Ahtamar Kilisesi - Işıkla Canlanan Duvarlar, (Çeviren: Alev Yalınız), 2. baskı, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 1997.
• KADIROĞLU, Mine: “Ermeni Haçtaşları ile Anadolu-Asya İlişkileri Üzerine Bir Deneme”, Sanatta Anadolu Asya İlişkileri - Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı’ya Armağan, (Haz. Turgay Yazar), Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara 2006.
• KAFKASYALI, Ali: Türk Âşıklık Geleneğinin Ermeni Kültürüne Etkisi ve Yaşayan Ermeni Âşıklardan Yusuf Ohannes (Yusufî), Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, (Haz. M.M. Hülagü - Ş.Batmaz - G. Alan - S. Demirci), C. I, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2007.
• KANKAL, Ahmet: Ermeni edebiyatı’nda Türk ve Ermeni Toplumları arasındaki Komşuluk İlişkilerine Bakış, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, (Haz. M.M. Hülagü - Ş. Batmaz - G. Alan - S. Demirci), C. I, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2007.
• KARAMAĞARALI, Beyhan: Ahlat Mezar Taşları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992.KARATAŞ, Ali İhsan: Şer’iye Sicillerine Göre Tanzimat’a Kadar Bursa’nın Sosyo-Ekonomik Hayatında Ermeniler, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, (Haz. M.M. Hülagü - Ş. Batmaz - G. Alan - S. Demirci), C. I, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2007.
• KIRZIOĞLU, M. Fahrettin: Kars-Arpaçayı Boyları Eski Merkezi Anı Şehri Tarihi (1018- 1236), San Matbaası, Ankara 1982.
• KODAMAN, Mehtap Dede: Aziz George-Aziz Gregor Kesişiminde Türk-Ermeni Resimli Sanatlarında Ortak Betimlemeler, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, (Haz. M. Metin Hülagü - Gülbadi Alan - Süleyman Demirci - Şakir Batmaz), C. III, Kayseri 2007.
• KORKHMAZIAN, Emma - DRAMPIAN, Irına - HAKOPIAN, Gravard: Armenian Miniatures of the 13th and 14th Centuries from the Matenadaran Collection, (Rusça’dan çeviren A. Mikoyan), Aurora Sanat Yayınları, Leningrad (St. Petersburg) 1984.
• KÖPRÜLÜ, Mehmed Fuad: “Türk Edebiyatının Ermeni Edebiyatı Üzerindeki Tesirleri”, Türk Edebiyatı Araştırmaları I, Ötüken Yayınevi, 3. baskı, İstanbul 1989. KRAMER, S.N.: Tarih Sümer’de Başlar, (Çev. M. İlmiye Çığ), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1990.
• MARSADOLOV, L.S.: Bol’şoy Salbıkskiy Kurgan V Hakasii, Hakasskoe Knijnoye İzdatelstvo, Abakan 2010.
• MINNS, Ellis H., Scythians And Greeks - A Survey of Ancient History And Archaeology on The North Coast of The Euxine From The Danube to The Caucasus, C. 1, Biblo And Tanen, New York 1965.
• NERSESSIAN, Sırarpie Der: Armenian Art, Thames and Hudson Yayınevi, Londra - Arts et Metiers GraphiQues, Paris (baskı İsviçre), 1978.
• ÖNEY, Gönül: “Bizans Figürlerinde Anadolu Selçuk Etkisi”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi - Malazgirt Zaferi Özel Sayısı, C. III, Selçuklu Tarihi ve Medeniyeti Enstitüsü Yayını, Güven Matbaası, Ankara 1971.
• ÖNEY, Gönül: “Hıristiyan ve İslam Dünyasını Kaynaştıran Ahtamar Kilisesi”, Sanatsal Mozaik, S. 6, Şubat 1996, İstanbul 1996.
• PEVSNER, Nikolaus: Ana Çizgileriyle Avrupa Mimarlığı, (Çev. Selçuk Batur), Cem Yayınevi, İstanbul 1977.
• RICE, Tamara Talbot: “Decorations in the Seljukid Style in the Church of Saint Sophia of Trebizond”, Beıträge Zur Kunstgeschıchte Asıens-In Memoriam Ernst Diez, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsü Yayını, Baha Matbaası, İstanbul 1963.
• ROGERS, J. Michael: “Ahlat Mezartaşları ve Geç Ortaçağ’da Kaçkarlar: İlişkiler ve Etkileşimler - The Tombstones of Ahlat and Later Medieval Armenian Khachkars, Interrelations and Interactions”, Sanatta Etkileşim - Interactions in Art, Uluslararası “Sanatta Etkileşim” Sempozyumu Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, 25-27 Kasım Ankara -Bildiriler- Proceedings, Ankara 2000.
• SALAMZADE, A.V. - MEMMEDZADE, K.M.: Arazboyu Abideler-Pamyatniki Na Arakse, “Elm” neşriyatı, Bakü 1979.
• SEVIM, Ali: Selçuklu Ermeni İlişkileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1983.
• SÖNMEZ, Zeki: Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
• STIERLIN, Henri: Islamic Art and Architecture-From Isfahan to the Taj Mahal, Thames and Hudson Yayınevi, Londra- New York (Baskı İtalya), 2002.
• TUNÇER, Orhan: “Anadolu Türk Sanatı ve Yerli Kaynaklarla İlişkiler Üzerine Bir Deneme”, Vakıflar Dergisi, S. XI, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Gaye Matbaası, Ankara 1976.
• TURAN, Osman: Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Turan Neşriyat ve Matbaacılık Kolektif Şirketi, İstanbul 1973.
• ULU, Cafer: Türk-Ermeni Sosyo-Kültürel Etkileşimi: Dil ve Edebiyat Örneği, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, (Haz. M.M. Hülagü - Ş. Batmaz - G. Alan - S. Demirci), C. I, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2007.
• YURTTAŞ, Hüseyin: “Erzincan / Çayırlı ve Tercan İlçeleri Çevresindeki Kültür Varlığımız”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10 Nisan 2002) Bildiriler, (Editörler: M. Denktaş - Y. Özbek - A. Sağıroğlu Arslan), Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Erciyes. Üniv. Matbaası, Kayseri 2002.