DİYARBAKIR’DAKİ KOÇ, KOYUN BAŞLI MEZAR TAŞLARI İLE KİLİMLERDE KULLANILAN DAMGALARIN TARİHİ KÖKLERİ

Yıl 2019, Cilt: 122 Sayı: 240, 99 - 106, 25.06.2019

Mustafa Aksoy

Öz

Etnografya eserleri, kültür tarihi araştırmalarında en otantik belgelerdir. Bu nedenle bir bölgenin veya halkın kültürel yapısı araştırılırken o belgeleri ve
onların tarihi kaynakları görmezden gelinemez. Bilindiği gibi Diyarbakır’da koç-koyun başlı mezar taşları ile geleneksel usulle kimler yapılmış ve yapılmaktadır. Fakat konu hakkında yapılan araştırmaların çoğunluğunda söz konusu olan bu eserlerin tarihi kökleri yok sayılmış ya da yeterince dikkat edilmemiştir. Mesela dünyadaki ilk koç-koyun başlı mezar taşları 1772’de Hakasya’nın Yenisey ırmağı boyunda bulunduğu halde, Diyarbakır’daki koç-koyun başlı mezar taşları Karakoyunlu ve Akkoyunlularla izah edilmiştir. Diyarbakır kilimlerinde kullanılan şekil ve damgalar da Balkanlardan Sibirya veya Urallara kadar olan Türk kültür coğrafyasında
görüldüğü halde bu konuya değinilmemiştir. Diğer yandan Diyarbakır kilimlerindeki kullanılan damgalar ve şekillerin Farslarda niçin olmadığı konusuna da görmezden gelinmiştir. Bu makalede 1996’dan beri yapmış olduğumuz saha araştırmalarında elde ettiğimiz görsel bilgilerle, Diyarbakır’daki koç-koyun başlı mezar taşları ile kilimleri-özellikle Fars coğrafyasıyla- karşılaştırmalı anlatılarak ilgililerin dikkatine sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Etnografya, Hakasya, Sibirya, Fars, Kilim

Kaynakça

• AKSOY, Mustafa: “Minusinsk-Abakan’dan Tunceli Mezarlarına Koçbaşı Motifi”, Gazi Üniversitesi, I. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (11-13 Mayıs 2005), Bildirileri, Ankara 2010. _________: “Kazakistan’da Koç-Koyun Heykelli Mezarlar”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Sayı: 302, İstanbul 2012.
• _________: “Tunceli’de Koç-Koyun Heykelleri ve Balballar”, 2023 Dergisi, Sayı: 129, Ocak 2012.
• _________: “Türkistan’dan Anadolu’ya Koç-Koyun Heykelleri ve Balballar”, Yeni Türkiye, Sayı: 53, 2013.
• _________: Tarihin Sessiz Dili Damgalar, İstanbul 2014.
• _________: “Tarihin Bilinen İlk Pantolonundan Türkiye’ye Gelen Damga”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Sayı: 346, Ekim 2015.
• _________: “Tarih - Sosyoloji Bağlamında Doğu Anadolu, Nahçıvan ve Tebriz’de Saha Araştırmaları”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Sayı: 359, İstanbul 2016.
• _________: “Tarih-Sosyoloji Bağlamında Ermenistan ve Gürcistan’da Saha Araştırmaları”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Sayı: 360, İstanbul 2016.
• _________: “Doğu Türkistan’da Bulunan, Mezardaki Buluntuların Tarihe Tanıklığı”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Sayı: 363, İstanbul 2017.
• AKSOY, Mustafa - ŞIMŞEK, İshak: “Hozat’ta Koç, Koyun, At ve İnsan Üsluplu Mezar Taşları ile Kilimler”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Cilt: 62, Sayı: 373, Ocak 2018.
• ALPMAN, Adil: “Hurriler”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 25, 1981.
• ARISTOV, N.A.: Türk Halklarının Etnik Yapısı, (Çev. D.A. Batur), İstanbul 2014.
• ARISTOVA, T.F.: Kürtlerin Maddi Kültürü/Geleneksel Kültür Birliği Sorunu, (Çev. İbrahim Kale - Arif Karabağ), İstanbul 2002.
• AZHIGALI, S.E.: Monuments of Mankystau and Ustyurt, Almatı 2014.
• BENDER, Cemşid: Kürt Mitolojisi, İstanbul 2007.
• BORISENKO, A.Y. - KHUDYAKOV, S.A.: “Drevnetyurskiye Pamyatniki Yeniseya”, Mejdunarodnıy Sempozyum o Sibiria, (Sostavitel, V.İ. Molodin), Novosibirsk 1998.
• ÇAY, M. Abdulhaluk: Anadolu’da Türk Damgası Koç Heykel-Mezar Taşları Türkler’de Koç-Koyun Meselesi, Ankara 1983.
• EFENDI, R.: Stone Plastic Art of Azerbaijan, Baku 1986.
• GÜNGÖR, E.: “Yabancı Kültür Karşısında Millî Kültür”, Kültür ve San’at, İstanbul 1980.
• İVANOV, S.: Ornament Narodov Sibiri Kak İstoriçeskiy İstoçnik, Moskva/Leningrad 1963.
• KUZEYEV, R.G.: İtil-Ural Türkleri, (Çev. A. Acaloğlu), İstanbul 2005.
• NOWGORODOWA, E.: Alte Kunts der Mongolie, Leipzig 1980.
• ÖGEL, Bahaeddin: İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara 1991.
• ÜNAL, Ahmet: Hurriler, Hurri Tarihi, Kültürü ve Arkeolojisiyle İlgili Yeni Buluntular ve Gelişmeler, Ankara 1997.
• Moğolistan’da Türk Ayak İzleri / Turkic Footprintin Mongolia, (Edi. B. Tsend), Ulaanbaatar 2016.
• KYZLASOV, J.R.: Ancient and Medieval History of South Siberia, Abakan 1987.