RUSYA MÜSLÜMANLARINDA ORTAK EDEBİ TÜRKÇE MESELESİ: SIRAT-I MÜSTAKİM DERGİSİ ÜZERİNDEN BİR İNCELEME

Yıl 2021, Cilt: 128 Sayı: 253, 381 - 396, 23.08.2021

İpek Yıldırım

Öz

Rusya Müslümanları tedricen Çarlık Rusyası hakimiyetine girmek zorunda kaldıktan sonra, gerek yüzlerce yıldır üzerinde yerleşik bulundukları alan çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olduğundan, gerekse hakim devletin eğitim, din ve sosyo-kültürel sahalarda dayattığı bir kısım yaptırımlar nedeniyle dil ve edebiyat alanlarında çeşitli sıkıntılar yaşamıştır. Bu çalışmada Çarlık Rusyası’nın son dönemlerinde Rusya Müslümanlarının dil ve edebiyat sahasındaki mevcut durumu ve bu sahaya ilişkin düşünce, uğraş ve girişimleri Sırat-ı Müstakim dergisi üzerinden incelenmiştir. İlk etapta dil ve edebiyattan bahsedilerek ortak edebi Türkçe meselesi konusunda dilin sadeleştirilmesi ve ıslahı için sunulan çözüm önerileri; eleştiriler ve sebepleriyle ele alınmıştır. Ardından ortak edebi Türkçe ile eğitim alınmasının önemine değinilmiştir. Akabinde de söz konusu meselenin basın hayatına yansımaları aktarılmıştır. Bahsi geçen konulara ilişkin Sırat-ı Müstakim dergisinde tespit olunan beş yazı nitel araştırma yöntemlerinden olan betimsel analize tabi tutularak, yukarıda bahsedilen kapsam dahilinde dergide Rusya Müslümanlarının konuya ilişkin çabaları ve fikirleri belirlenerek yorumlanmıştır. Çalışmada ayrıca dönemin siyasi, içtimai arka planını aydınlatabilmek babında ilgili literatüre de başvurulmuştur. Sonuç olarak, Rusya Müslümanlarının şive farklılıklarından kaynaklı sorunlar, onları ortak bir dilde buluşturmakta zorlamıştır, bu doğrultuda geniş ıslahatlar önerilmiş ve hukuki bazı girişimler yapılmışsa da Çarlık Rusyası’nın milliyetçi tutumları bunların birçoğuna engel olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Rusya Müslümanları, Rusya Türkleri, Sırat-ı Müstakim dergisi, Ortak edebi Türkçe

Teşekkür

Bu makalenin oluşum sürecinde fikir, öneri ve yönlendirmeleri ile destek sağlayan İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Belkıs Ulusoy Nalcıoğlu’na teşekkürü borç bilirim.

Kaynakça

• ALBAYRAK, Mustafa. “Yeni Türk Harflerinin Kabulü Öncesinde, Halk Eğitimi ve Yazı Değişimi Konusunda Türk Kamuoyunda Bazı Tartışmalar ve Millet Mekteplerinin Açılması (1862 - 1928)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.4, Ankara, 1989, s. 463-495.
• AYAZ, Kazanlı. “Rusya Müslümânları V”. Sırât -ı Müstakîm Dergisi. C.3, S.56, 17 Eylül 1325/30 Eylül 1909, s. 60-62.
• DELİORMAN, Altan. “Gaspıralı'nın Fikir Dünyası”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. S.12/1, Ankara, 2001, s. 359-368.
• EFE, Adem. “Sebîlürreşâd” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2009, C.36, s. 251-253.
• GÖKALP, Ziya. Türkçülüğün Esasları. Varlık Yayınları. 7.Baskı, İstanbul, 1968.
• GÜLLÜDAĞ, Nesrin. “Büyük Türkçü Fikir Adamı Gaspıralı İsmail Bey”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. S.12/1, Ankara, 2001, s. 447-452.
• KAÇALİN, Mustafa S. “İdilli, Muhammed Ayaz İshakî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2000, C.21, s. 474-476.
• KANLIDERE, Ahmet. “Türk Basınında Türkistanlı Ceditçilerin Kültürel Faaliyetleri (1910-1914)”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi. C.1, S.2, İstanbul, 2014, s. 167-176.
• MERTOĞLU, M. Suat. Sırat-ı Müstakim Mecmuası: Açıklamalı Fihrist ve Dizin. Klasik Yayınları. İstanbul, 2008.
• OSMANISCHER LLOYD, “Rusya’daki Türkçe”, Sırât-ı Müstakîm Dergisi, C.3, S.70, 23 Kânûn-i Evvel 1325/5 Ocak 1910, s. 283.
• SARAY, Mehmet. “Gaspıralı'nın Türk Dünyasında Verdiği Dil ve Kültür Birliği Mücadelesi”. Türk Kültürü Dergisi. S.337-338, 1991, s. 308-315.
• SEVİNDİK, A. “Rusya Müslümânlarında Dil ve Edebiyât”. Sırât-ı Müstakîm Dergisi. C.1, S.19, 18 Kânûn-i Evvel 1324/31 Aralık 1908, s. 300-302.
• SIRÂT-I MÜSTAKÎM, “Rusya’da Mekâtib-i İbtidâiyede Lisân-ı Umûmî”. Sırât-ı Müstakîm Dergisi. C.3, S.70, 23 Kânûn-i Evvel 1325/5 Ocak 1910, s. 283. SIRÂT-I MÜSTAKÎM, “Sırât-ı Müstakîm”. Sırât-ı Müstakîm Dergisi. C.3, S.70, 23 Kânûn-i Evvel 1325/5 Ocak 1910, s. 283-284.
• ŞAHİN, Sinan. “Sırat-ı Müstakim Dergisine Göre Rusya Müslümanları”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Afyonkarahisar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar, 2019.
• TACEDDİN, Troytskili Ahmed. “Rusya Müslümânları ve Rus Maârif Nezâreti I”, Sırât -ı Müstakîm Dergisi. C.3, S.61, 22 Teşrîn-i Evvel 1325/4 Kasım 1909, s. 142-143.
• YILDIRIM, Ali. ve Hasan Şimşek, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, 6.Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2008.