TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE ÇATI EKİNİN DURUMUNA GENEL BİR BAKIŞ

Yıl 2024, Cilt: 136 Sayı: 268, 125 - 136, 29.02.2024

Esra Poyraz

https://doi.org/10.55773/tda.1361342

Öz

Geleneksel anlayışla kaleme alınan Türkçe dil bilgisi kitaplarında ekler, yapım ve çekim olarak iki ana kategoride ele alınmaktadır. Ekin ikili sınıflamasına dayanan bu anlayışta, işlevinin göz ardı edildiği ve şekle dayalı bir yaklaşımın benimsendiği görülmektedir. Ekin kelimeyle ve ekle karşıtlığına dikkat edilmeyen ikili sınıflamada bazı eklerin hangi kategoride değerlendirilmesi gerektiği konusunda tartışmalı durumlar bulunmaktadır. Bu eklerden biri de çatı ekidir. Çatı eki geleneksel anlayışta özne ve nesne ile ilişkisine göre değerlendirilmiş ve bunların eylemin çatısını değiştiren ekler olduğu belirtilmiştir. Yandaş karşıtlık ilkesinin göz ardı edildiği bu anlayışla kaleme alınan dil bilgisi kitaplarından bazılarında yapım kimilerinde ise çekim kategorisinde sınıflandırılmıştır. Bazı araştırmacılar ise çatı ekinin ayrı bir kategoride değerlendirilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Bu çalışmada çatı ekinin tanımı, işlevi üzerinde durulacak ve neden ikili ek sınıflamasının dışında ayrı bir kategoride değerlendirilmesi gerektiği açıklanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Çatı, Çatı Kategorisi, Çatı Ekinin İşlevi, Çatının Tanımı, Eklerle Karşıtlığı

Kaynakça

• Adalı, Oya. Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler. İstanbul: Papatya Yayıncılık, 2004.
• Ayaz, Eyup Sertaç. “Türkiye Türkçesinde Çatı Kavramı.” Turkologia 4, Sayı 108 (2021): 25-40.
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları, 9. bs., 2011.
• Boz, Erdoğan. “Türkiye Türkçesinde Çatı Ulamının Sözlüksel İşaretleyicileri.” içinde VIII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı I. Cilt 951-960. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
• Boz, Erdoğan. Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçimbilgisi. Ankara: Gazi Kitabevi, 4. bs., 2015.
• Bozkurt, Fuat. Türkiye Türkçesi (Dilbilgisi- Anlatım). Konya: Eğitim Yayınevi, 5. bs., 2017.
• Çelik, Anıl. “Gramer Çalışmalarında Fiilden Fiil Türetme Eki ve Benzeri Başlıklar Altında Ele Alınan Eklerin Kategorizasyonu Üzerine.” içinde 32. Halklar Arası Bilim-Praktika Konferentiyası - Bilim-Üüretim-Kultura 145-151. Moldova: Komrat Devlet Üniversitesi, 2023.
• Çotuksöken, Yusuf. Yapı ve İşlevlerine Göre Türkiye Türkçesinin Ekleri. İstanbul: Papatya Yayıncılık, 2011.
• Delice, İbrahim. “Çatı Eklerinin Bilinmeyen Bir İşlevi.” içinde 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Uluslararası Tam Metin Bildiri Kitabı I. Cilt. 419-434. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 2007.
• Delice, İbrahim. “Türk Dilinde İşlevsel Ek Tasnifi Denemesi.” Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 24, (2000): 221-235.
• Delice, İbrahim. “Türk Lehçe ve Şivelerinde Fiil Çatılarının İşlenişi Bağlamında Yeni Bir Yaklaşım Denemesi.” içinde Ahmet Yesevi Üniversitesi ІІІ. Uluslararası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı Cilt 2. 187-194. Kazakistan: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2009.
• Delice, İbrahim. “Türkiye Türkçesinde Görüngü Fiilleri ve Görüngü Ekleri.” içinde Dr. Sadettin Özçelik Armağanı Editör: Erdoğan Boz-Fevzi Karademir, 170-194. Ankara: Gazi Kitabevi, 2021.
• Demircan, Ömer. Türk Dilinde Çatı. İstanbul: Papatya Yayıncılık, 2003.
• Doğan, Nuh. “Söz Dizimsel Açıdan Türkçe Fiil Sınıfları.” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 7, Sayı: 4 (2018): 2204-2225.
• Gülensoy, Tuncer. Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları, 7. bs., 2015.
• Gülsevin, Gürer. Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları, 4. bs., 2017.
• Hengirmen, Mehmet. Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınevi, 9. bs., 2007.
• Hunutlu, Ümit. “Dîvânu Lugâti’t Türk’ten Günümüze Çatı Türlerinde Benzerlikler ve Farklılıklar.” Karadeniz Araştırmaları 17, Sayı: 68 (2020): 1035-1074.
• Karaağaç, Günay. Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2. bs., 2013.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri – Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 4. bs., 2014.
• König, Güray. “Türkçede Çatı.” HÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi, Özel Sayı (1983): 11-126.
• Oğuz, Betül Bülbül ve Murat Aktürk. “Merkezî Sınavlara Hazırlıkta ‘Fiilde Çatı’ Konusu Üzerine.” Turkish Academic Research Review – Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 6, Sayı: 3 (2021): 863-881.
• Özeren, Mehmet ve Süleyman Kaan Yalçın. “Kıpçak Grubu Türk Lehçelerinde Çatı Eklerini Alan Fiillerin Sözlükselleşmesi.” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 32, Sayı: 2 (2022): 457-466.
• Özeren, Mehmet. “Kırgız Türkçesinde Çatı Biçimbirimlerini Almış Eylemlerin Sözlükselleşmesi.” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 31, Sayı: 2 (2021): 1121-1130.
• Özkan, Işıl Aydın. “Çatı Kategorisine Dilbilimsel Bir Yaklaşım: Özbekçe Örneği.” Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 9, Sayı: 29 (2021): 34 – 43.
• Sarıkaya Aksoy, Tuğba. “Çatı Biçimbirimlerini Almış Eylemlerin Sözlükselleşmesi: Tuva Türkçesi Örneği.” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 17, Sayı: 1 (2020): 66-82.
• Toptaş, Hüseyin. Türkçe Dersleri 2. Kitap. İstanbul: Papatya Yayıncılık, 2016.
• Turan, Zikri. “Türk Dilinin Eklerini Sınıflandırmanın Esasları.” Türkbilig, Sayı:35, (2018): 97-110.
• Turan, Zikri. “Türkçenin Yapım ve Çekim Düzeninde Yer Alan Eklerin Sınıflandırılması Nasıl Olmalıdır?” içinde IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri Kitabı. 1835-1844. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Üstünova, Kerime. “Eklerin Öğretimi Üzerine Bir İki Söz.” Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 5, Sayı: 6 (2004/1): 173-182.
• Üstünova, Kerime. “Biçimleri Aynı İşlevleri ve Kategorileri Farklı Eklere Yönelik Bir İnceleme.” Turkish Studies 11, Sayı 10 (2016): 681-692
• Yılmaz, Engin. “Türkiye Türkçesinde İkili Çatı Sorunu ve Bunun Öğretimi ile İlgili Meseleler.” TDAY Belleten 49, Sayı: 2001 (2001): 251-289.
• Yücel, Bilâl. “Türkiye Türkçesinde Fiil Çatıları”, içinde, Türk Gramerinin Sorunları Bildiriler Kitabı. 268-314. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.