KAPGAN KAĞAN İLE İNEL KAĞANIN AD SANLARI YAHUT ÇİNCE MO-CHOU ~ MO-ÇO VE FU-KÜ ~ FU-CHÜ ~ FU-KİU SES ÇEVRİMLERİNİN ÇÖZÜMÜ

Yıl 2024, Cilt: 136 Sayı: 269, 233 - 258, 30.06.2024

Yusuf Gedikli

https://doi.org/10.55773/tda.1271960

Öz

Makalede birkaç sorunsal incelenmiştir. İlkin Kapgan Kağan’ın Çince sanı olan Mo-chou’nun Mo öğesinin Türkçesinin ne olduğu üzerinde durulmuştur.
Bunun beg, bug, böke, bögü olabileceği düşünülmüş, doğrusunun Türkçe *Bög olduğu ortaya konulmuştur. Gerekçe olarak Türkçe tek heceli sözün Çinceye de tek heceyle çevrilmesi, Tibetlilerin bug kaydı vb. kanıtlar gösterilmiştir.
İkinci olarak Tunyukuk yazıtında geçen Bög ~ Bögü Kağan’ın kim olduğu incelenmiş, bu sanı taşıyan kişinin Kapgan Kağan’ı gösterdiği belirtilmiştir. Konu ayrıntılı incelenmiş, ikna edici biçimde açıklanmıştır.
Üçüncü olarak Kapgan ile Mo-chou = *Bög Çor’un aynı kişi olduğu ortaya konulmuştur.
Dördüncü olarak Kapgan’ın oğlu İnel Kağan’ın Çince ses çevrimi olan Fu-kü ~ Fu-chü ~ Fu-kiu’nun Türkçe karşılığının *Bögü olduğu gösterilmiştir.
Beşinci olarak Kapgan Kağan’ın oğlu ile kardeşinin aynı olan sanları (To-hsi Kağan ve To-hsi-fu) üzerinde çalışılmış, her ikisinin batı şadı olduğu için aynı sanları kullandıkları bildirilmiştir.
Altıncı olarak Tunyukuk’taki Bög ~ Bögü ile Çin kaynaklarındaki Fu-kü ~ Fu-chü ~ Fu-kiu’nun Türkçesi olan Bögü’nün benzeşmesi üzerinde durulmuş, benzeşmenin karışıklığa neden olduğu belirtilmiştir.
Böylece hepsi doğrudan doğruya Kapgan Kağan’la ilgili olan altı sorunsal açıklığa kavuşturulmuştur.
Kapgan Kağan’ın 4 oğlu ve bir kızından özge (ayrı) bir makalede söz edilecektir.
Ayrıca Dede Korkut’taki Kapak Han, 673’te Buhara melikesi olan Kabaç Hatun, Peçeneklerdeki Kabukşın Yula, Avarlardaki Boo-kolabra unvanlarıyla Hunlardaki Fu-chü-lei, Juan Juanlardaki Mu-ku-lü, Göktürk kağanı Mukan’ın unvanı olan Mu-yü, Uygur kağanı I-ti-chen’in unvanı olan Mo-yü, Kapgan’ın kardeşi To-hsi-fu ve Mu-chü (Bilge Kağan) üzerinde de durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kapgan, Mo-ch’ou, İnel Kağan, Bögü

Kaynakça

• Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti. Bakü: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi Adına Dilçilik İnstitutu Şərġ - Ġərb Yayınevi, 2006.
• Baskakov, N. A. ve T. M. Toşçakova. Altayca - Türkçe Sözlük, Haz. Emine Gürsoy Naskali ve Muvaffak Duranlı, Ankara : TDK Yayınları, 1999.
• Bombaci, A. “Prenses Hsien-li Bilge’nin Kocaları”, çev. İnci Enginün, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 21, (1973): 45-63.
• Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. 3. bs. İstanbul : Enderun Kitabevi, 1993.
• (Cargıstay), Yuriy Vasiliev. Türkçe - Sahaca (Yakutça) Sözlük. Ankara: TDK Yayınları, 1995.
• Chavannes, E. Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri, Çev. Mustafa Koç, İstanbul: Selenge Yayınları, 2007.
• Clauson, Sir Gerard. “Eski Türkçe üzerine üç not”, TDAYB, (1966) : 19-37.
• Clauson,. An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish, Oxford: 1972.
• Clauson,. “Toñyukuk abidesi hakkında bazı notlar”, Türkiyat Mecmuası 18, (1976): 141-148.
• Çandarlıoğlu, Gülçin. Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2004.
• Derleme Sözlüğü, c. 2.
• Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, Ankara: TDK Yayınları, 1972.
• Divanü Lûgat-it-Türk Çeviri, çev. Besim Atalay, c. III, Ankara: TDK Yayınları, 8. bs., 2021,
• Dîvânü Lügâti’t Türk, Haz. Robert Dankoff ve James Kelly, Çev. Seçkin Erdi ve Serap Tuğba Yurteser, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2.bs., 2007.
• Divitçioğlu, Sencer. Orta Asya Türk İmparatorluğu VI - VIII. Yüzyıllar. 3. bs. Ankara: İmge Kitabevi, (Köktürklerin yenilenmiş 3. baskısı), 2005.
• Divitçioğlu, Sencer. Orta - Asya Türk Tarihi Üzerine Altı Çalışma. Ankara: İmge Kitabevi, 2006.
• Donuk, Abdülkadir. Eski Türk Devletlerinde İdari - Askerî Ünvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1988.
• Gedikli, Yusuf. “Hun Türkçesi üzerine araştırma ve incelemeler 10 : Hunların İ-chih-tzu, Hu-lu-tzu, Tu-li-hu-tz’u, P’u-hu-lu-tz’u makamlarının köken ve anlamı.” Yom, Sayı: 16, Güz (2009): 7-23.
• Gedikli, Yusuf. “Türkçenin *du+ ocağından türeyen askerî unvan, rütbe, makam adlarının köken ve anlamları.” Türk Dünyası Araştırmaları 111, Sayı: 219, (Kasım - Aralık 2015): 83-122.
• Gedikli, Yusuf. “Türkçenin *ga+ ocağından türeyen unvanların köken ve anlamları (Kapgan, kabaç, kadır, katun (>> hatun, kadın), *kagadun, kagan (>> hakan), kagıtlaş, kagılhan, kagılgay).” Türk Dünyası Araştırmaları 113, Sayı: 222, (Mayıs - Haziran 2016): 153-190.
• Gedikli, Yusuf-. “Göktürkçe ve Eski Uygurcada Ünlüleri Tartışılan Sözcükler.” Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, Sayı: 422, (Mart 2022): 52-57.
• Giraud, René. Göktürk İmparatorluğu. Çev. İsmail Mangaltepe, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1999.
• Golden, Peter B. Türk Halkları Tarihine Giriş, Çev. O. Karatay, Ankara: Karam Yayınları, 2002.
• Gumilev, L., N. Eski Türkler. 4. bs. İstanbul: Selenge Yayınları, 2003.
• Han Woo Choi, “Eski Uygurcada Çince kelimeler.” Uluslararası Türk Dili Kongresi 1988 içinde, 383-391. Ankara: TDK Yayınları, 1996.
• İnayet, Alimcan. “Türkiye Türkçesi ile Çincedeki benzer kelimeler üzerine.” 5. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri içinde, c. 1, 1399-1408. Ankara: TDK Yayınları, 2004.
• İzgi, Özkan. “Uygur kaganlarının T’ang sülalesi tarihlerine göre soy kütüklerinin incelenmesi.” Atatürk Üniversitesi Fen - Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi. (Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan Özel Sayısı), no.13, (1985): 245-264.
• İzgi, Özkan. Çin Elçisi Wang-Yen-te’nin Uygur Seyahatnamesi. 2. bs., Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000. Kafesoğlu, İbrahim. “Türkler”, İA, c. 12-2, 142-280.
• Konstantin Porphyrogenitus. De Administrando Imperio. Çev. İlhan Aslan, İstanbul: Post Yayınları, 2020.
• Köprülü, M. Fuad. “Halaç”, İA, c. 5-1, 109-116.
• Lessing, Ferdinand D. Moğolca - Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları, 2003.
• Liu Mau-Tsai. Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri. Çev. Ersel Kayaoğlu ve Deniz Banoğlu, İstanbul: Selenge Yayınları, 2006.
• Mangaltepe, İsmail. Bizans Kaynaklarında Türkler, Menandros Protektor ve Theophylaktos Simokattes. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2009.
• Onat, Ayşe vd. Han Hanedanlığı Tarihi - Hsiung-nu (Hun) Monografisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2004.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. 3. bs., Ankara: TDK Yayınları, 1994.
• Pekarskiy, Edouard. Yakut Dili Sözlüğü. c. 1. (a - m), İstanbul: TDK Yayınları, 1945.
• Ryumina, L. T., Kuçigaşeva, N. A. Teleüt Ağzı Sözlüğü. Çev. Şükrü Haluk Akalın ve Caştegin Turgunbayev, Ankara: TDK Yayınları, 2000.
• Sertkaya, Osman F. “Tonyukuk kitabesinin ikinci taşının doğu yüzü hakkında bazı yeni görüşler.” 5. Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İstanbul, 23 - 28 Eylül 1985, İstanbul: Tebliğler 1, c. 2 içinde, 213-218. Türk Dili, Ededebiyat Fakültesi Basımevi, 1987.
• Sertkaya, Osman F. “Tonyukuk kitabesinin ikinci taşının doğu yüzü hakkında bazı yeni görüşler”, TDAYB, (1986): 59-63.
• Sümer, Faruk. Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1999.
• Şeyh Süleyman Efendi. Lügat-i Çağatayî ve Türkî-yi Osmânî. İstanbul: 1298 [1880 - 81].
• Taşağıl, Ahmet. Göktürkler III. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2004.
• Tekin, Talat. Tunyukuk Yazıtı, Ankara: Simurg Yayınları, 1994.
• Tekin, Talat . Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 2000.
• Tekin, Talat . Orhon Yazıtları. , 3.bs., Ankara: TDK Yayınları, 2008.
• Tezcan, Semih. “VIII. yüzyıldan kalma 1283 numaralı Tibetçe el yazmasında geçen Türkçe adlar üzerine.” Bilimsel Bildiriler 1972, 299-308. Ankara: TDK Yayınları, 1975.
• Togan, İsenbike, Gülnar Kara ve Cahide Baysal. Eski T’ang Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• Tuna, Osman Nedim. “Osmanlıcada Moğolca ödünç kelimeler.” Türkiyat Mecmuası 18, İstanbul, (1976): 281-314.
• Vásáry, István. Eski İç Asya’nın Tarihi. Çev. İsmail Doğan, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.