TATAR SÖZLÜK YAZARLIĞI VE TATARCA SÖZ VARLIĞI

Yıl 2019, Sayı: 48, 157 - 180, 18.10.2019

Mustafa Öner

https://doi.org/10.24155/tdk.2019.115

Öz

Türk dünyasının kuzeybatısında köklü bir yazılı mirasa sahip olan
Tatarca, 1552’den beri Rusya egemenliği içinde bulunmaktadır. XVIII.
yüzyıl başlarında 1724’te Rusya Bilimler Akademisini kuran Rusya Çarı
Petro’nun Doğu’yu bir araştırma alanı yapmasıyla birlikte Şarkiyat ve
Türkoloji değer taşıyan bir disiplin hâline gelmiştir. Çarlık devrinde, ticari ve dinî sebeplerle Tatarca artık önde gelen bir öğrenme ve araştırma
konusu olmaya başlamıştır.
XVII. yüzyıl sonlarından itibaren hazırlanan Tatarca yazma sözlükler, özellikle XIX. yüzyılda çok daha gelişmiştir: 1804’te kurulan Kazan
Üniversitesinde hem dil araştırmalarının hem Türkolojinin çok ilerlediği
açıkça gözlenmektedir. Bu XIX. yüzyılda modernizmin gelişmeye başladığı Tatarlar arasında Rusçaya yönelik iki dilli sözlükler artık önceki
örneklerden çok daha kapsamlı ve niteliklidir. S. Helfin ve K. Nasîrî gibi
ansikopedist Tatar sözlükçülerinin yanı sıra, A. Voskresenskiy gibi Rus
sözlükçüleri de bu alana geniş katkılar yapmıştır.
Böylece XIX. yüzyılda gelişmeye başlayan Tatar sözlük yazarlığının
iyi örneklerinin XX. yüzyıl başlarında arttığı görülür: Ünlü Türkolog N.
F. Katanov’un da katıldığı bu iki dilli sözlükler alanında M. Kurbangaliyef, R. Gezizof, J. Kuliyef gibi yazarlar öne çıkmıştır. Sovyet devrinde bir eğitim dili olarak da gelişmeye başlayan Tatarca
için özellikle 1950’li yıllarda sürdürülen sözlükçülük çalışmaları, dil içi
ansiklopedik sözlükler ve Rusça ile iki dilli sözlükler örneklerini vermiştir. Böylece yaklaşık iki asırlık bir tarihi olan Tatar sözlükçülüğünün terminolojiden etimolojiye kadar çeşitlenmiş bir sözlük repertuvarı vardır.

Anahtar Kelimeler

Tatar söz varlığı, Tatar sözlükçülüğü, Tatar sözlükleri, sözlük bilimi

Tatar Lexicography and Tatar Lexicon

Öz

Tatar, which has a deep-rooted heritage as a written language in the
northwest of the Turkic World, has been under Russian sovereignty since
1552. In the beginning of the XVIIIth Century, the Russian Tsar Petro
founded the Russian Academy of Sciences in 1724 and due to defining
the East as a research area, orientalism and Turcology became a valuable
discipline. During the tsarist era, for commercial and religious reasons,
Tatar language became a prime subject of learning and research.
The Tatar manuscript dictionaries, prepared from the late 17th
century, are much more developed, especially in the 19th century: In
Kazan University, which was founded in 1804, it is clearly observed
that both language studies and Turcology have developed very much.
Among the Tatars, in which modernism began to develop in the 19th
century, bilingual dictionaries for Russian are much more comprehensive
and qualified than the previous examples. Tatarian encyclopedists such
as S. Helfin and K. Nasiri, and Russian lexicographers, as well as A.
Voskresensky, made extensive contributions to this field.
Thus, the good examples of Tatar lexicography, which began to
develop in the 19th century, increased in the early 20th century. Famous
Turkologist N. F. Katanov also participated in the field of these bilingual
dictionaries, writers such as M. Kurbangaliyef, R. Gezizof and J. Kuliyef
appeared.
ForTatar language, which began to develop as a language of education
in the Soviet period, lexicography studies gave brought results especially
in the 1950s, as intralinguistic encyclopedic dictionaries and bilingual
dictionaries along with Russian. Thus, Tatar lexicography, which is about
two centuries old, has a varied repertoire ranging from terminology to
etymology.

Anahtar Kelimeler

Tatar lexicon, Tatar lexicography, Tatar dictionaries, lexicology

Kaynakça

• Baichura, U. (1993). “An Overwiew of the Development of Tatar Linguistics in the Soviet Time (Introduction and Part I. Achievements in Linguistic Theory; Part II. Achievements in Lexicography; Part III. Achievements in Grammar, Giybad Alpar and his Grammatic Teaching”. Journal of Turkish Studies, vol. 17, Harvard University: 9-36.
• Çağatay, S. (1952). “Abd-ül-Kayyum Nâsırî (15.II.1825 – 2.IX.1902)”. AÜ. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt X, 3-4, Eylül-Aralık 1952, 147-160.
• Gaynetdin, M. (2003). “Kayum Nasıyriy: Şehěs hem İcat”. Kayum Nasıyriy, Saylanma Eserler, dürt tomda, 1. tom, Kazan: 2003, 3-9.
• Gözütok, A. (1997). “Türkiye Türkçesinin İlk Sözlüğü Lehce-i Osmânî”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24, 29-37.
• Lemercier-Quelquejay, Ch. (1984). Abdül Kayyum el-Nâsırî, 19 Yüzyılda Bir Tatar Islahatçı. (Çev. Deniz Bozer) ODTÜ Asya-Afrika Araştırmaları Grubu Yay. No: 13, Ankara.
• Minsafina, A. (2015). Rus Sözlükçülüğü ve Tarihî ve Çağdaş Türk Lehçelerinde RusçaTürkçe Sözlükler. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları ABD Yüksek Lisans Tezi.
• Mostafin, R., Davutov, R. (1997). “Repressiya Kurbanı Tatar Yazarları” (Akt. M. Öner). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 3, 135-168.
• Nogman, M. (1969). XVII-XVIII yözlerdegě rusça - tatarça kulyazma süzlěkler. Kazan: Kazan Üniversitetı Neşriyatı.
• Öner, M. (1997). “Bir Tatar Bolşeviğinin Ana Dili Mücadelesi”. Türk Dili, 546, 551-557. Öner, M. (1999). “Tatar, Başkurt ve Kazak Sözlükleri”. Kebikeç -İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, yıl:4, 7-8, 115-129.
• Öner, M. (2001a). “Üzbek Ş. Bayçura (Hayatı ve Eserleri Üzerine)”. Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C. X, İzmir: 1-44.
• Öner, M. (2001b). “Islah Edilmiş Arap Alfabesi ve Huca Bedii’nin Derlediği Tatar Ata Sözleri”. EÜ Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi X cilt, İzmir: 213-313.
• Öner, M. (2006). “Tatarlarda Sözlük ve Kimlik”. İstoçniki i issledovaniya po istorii tatarskogo naroda. Materialı k uçebnım kursam. V çest yubileya akademika AN RT M. A. Usmanova, Kazan: “Kazanskiy gosudarstvennıy universitet”, 288-296.
• Öner, M.; Kaya, M. Y.; Özşahin, M. (2010). “Lehçe-i Tatarî’nin Söz Varlığı Üzerine Bir Deneme”. Uçenıe Zapiski Tavriçeskogo Natsional’nogo Universiteta im. V. İ. Vernadskogo. Nauçnıy jurnal Seriya “Filologiya. Sotsialnıe kommunikatsii” Tom 23 (62) No. 3. Simferepol. 9-19.
• Öner, M. (2013). “Doğumunun 90. Yılında Dr. Üzbek Bayçura (06.01.1923-12.03.1996)”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 35, Türk Dil Kurumu: 59-68.
• Öner, M. (2015). “Lehçe-i Tatari ve Türk-Tatar Leksikolojisi”. Soxranenie i razvitie yazıkov i kul’tur v polikul’turnom i polikonfessional’nom obşçestve: Mirovoy opıt i sovremennıe texnologii (Mejdunarodnaya nauçno-praktiçeskaya konferantsiya 14-16 Oktyabrya 2015 g.) Kazan: 143-146.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner,M.(2018). “CemalVelidi veTatarLeksikolojisi”.Mejdunarodnıy Nauçno-Praktiçeskiy Forum: Soxranenie i Razvitie Rodnıx Yazıkov v Usloviyax Mnogonatsional’nogo Gosudarstva: Problemı i Perspektivı, Kazan: 145-151.
• Safiullina, F. S. (1999). Hezergě Tatar Edebiy Tělě-Leksikologiya. Kazan: Hetěr.
• Velidi, C. (2007). Saylanma Hězmetler, Edebiy těl, grammatika, diyalektologiya hem leksikografiya mes’elelerě. Kazan.
• Yusupova, A. Ş. (2008). Dvuyazıçnaya leksikografiya tatarskogo yazıka XIX veka. Kazan.
• Yusupova, E. Ş. (2012). “XIX. yüzyıl İki Dilli Sözlükleri ve Tukay’ın Dili”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi “Abdullah Tukay Özel Sayısı” Güz 2011 / 32, Ankara: Türk Dil Kurumu, 229-236.