Oghuz Dialect’s Features at Husrev u Sirin

Yıl 2021, Sayı: 52, 11 - 32, 27.10.2021

Dilek Herkmen

Öz

Since the 13th century, in the lower parts of Harezm and Sirderya, the
transition period in the character as a continuation of Karakhanid Turkic,
partly under the influence of the local dialects of Oghuz (Turkmen) and
Kipchak, is called “Harezm Turkish”. The most prominent common
features of the Harezm period works are that they contain the linguistic
features of Oghuz-Turkmen and Kipchak Turkish together with Eastern
Turkish. One of the works written in Harezm Turkish, which has a mixed
language feature, is Hüsrev ü Şîrîn, which was translated from Persian by
Kutb between 1340-1342 in the first half of the 14th century. The mesnevi
named Ḫüsrev ü Şîrîn was written in the 12th century by Genceli Nizamî,
one of the most important names in Persian literature. The Hüsrev ü Şîrîn
of Kutb was copied in 1383 by a Kipchak Turk, Berke Fakih. This copy is
registered with number 312 at the Paris Bibliothèque Nationale. Among the
works written in the Harezm area, Kutb’s Hüsrev ü Şîrîn has an important
place. Kutb’s Ḫüsrev ü Şîrîn is a love mesnevi. It differs from other works
of the period in terms of its subject. Ananiasz Zajączkowski was the first
to study on this work. Zajączkowski published the transcribed text and
facsimile of the work in 1958, and the dictionary of the work in 1961. The
transcribed text was also published by Hacıeminoğlu. There are different
opinions about the language of the work. It is noteworthy that in addition
to general language features of Harezm Turkish, it has Oghuz features as
well. In this study, the phonetic and morphological features of Oghuz in
Ḫüsrev ü Şîrîn were examined. The phonetic and morphological features
of Oghuz language and examples of vocabulary, which are determined in
Hüsrev ü Şîrîn, are shown by giving the line numbers mentioned in the
text published by Hacıeminoğlu.

Anahtar Kelimeler

Harezm Turkish, Hüsrev ü Şîrîn, Oghuz features, phonology, morphology, vocabulary.

Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’inde Oğuzca Özellikler

Öz

XIII. yüzyıldan itibaren Harezm ve Sirderya’nın aşağı kesimlerinde,
kısmen Oğuz (Türkmen) ve Kıpçak yerli ağızlarının etkisi altında ve Karahanlı
Türkçesinin devamı niteliğindeki geçiş dönemine “Harezm Türkçesi”
denir. Harezm dönemi eserlerinin en belirgin ortak özellikleri Doğu
Türkçesi ile birlikte Oğuz-Türkmen ve Kıpçak Türkçesi dil özelliklerini
bir arada barındırmasıdır. Karma dil özelliğine sahip Harezm Türkçesiyle
yazılmış eserlerden biri de XIV. yüzyılın ilk yarısında, 1340-1342 yılları
arasında Kutb tarafından Farsçadan Nizamî’nin aynı adlı eserinden tercüme
edilmiş olan Hüsrev ü Şîrîn’dir. Ḫüsrev ü Şîrîn adlı mesnevi, Fars
edebiyatının en önemli isimlerinden biri olan Genceli Nizamî tarafından
XII. yüzyılda yazılmıştır. Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’i bir Kıpçak Türkü olan
Berke Fakih tarafından 1383 yılında istinsah edilmiştir. Bu nüsha, Paris
Bibliothèque Nationale’da 312 numara ile kayıtlıdır. Harezm sahasında
yazılan eserler arasında Kutb’un Ḫüsrev ü Şîrîn’inin önemli bir yeri vardır.
Ḫüsrev ü Şîrîn bir aşk mesnevisidir. Konusu bakımından devrin diğer
eserlerinden ayrılmaktadır. Eser üzerinde ilk çalışmayı Ananiasz Zajączkowski
yapmıştır. Zajączkowski, 1958 yılında eserin transkripsiyonlu
metnini ve tıpkıbasımını, 1961 yılında ise sözlüğünü neşretmiştir. Ḫüsrev
ü Şîrîn’in transkripsiyonlu metnini Hacıeminoğlu da yayımlamıştır.
Eserin dili hakkında farklı görüşler vardır. Harezm Türkçesinin genel dil
özelliklerinin yanı sıra Oğuzca özellikler de taşıdığı dikkati çekmektedir.
Bu çalışmada, Ḫüsrev ü Şîrîn’de yer alan Oğuzca ses ve şekil özellikleri
incelenmiştir. Hüsrev Şîrîn’de tespit edilen Oğuzca ses ve şekil özellikleri
ile söz varlığına dair örnekler, Hacıeminoğlu tarafından yayımlanan metinde
geçtiği mısra numaraları verilerek gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi, Hüsrev ü Şîrîn, Oğuzca özellikler, ses bilgisi, şekil bilgisi, söz varlığı.

Kaynakça

• Aktan, B. (2012). “Mu‘înü’l-Mürîd’de Oğuzca Ses ve Şekil Özellikleri”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 32, 1-8.
• Argunşah, M. – Sağol Yüksekkaya, G. (2014). Karahanlıca-Harezmce-Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (2016). Çağatay Türkçesinin İlk Evresi Harezm – Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi, 2. bs.
• Ata, A. (2002). Harezm-Altın Ordu Türkçesi. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 36.
• Caferoğlu, A. (2015). Türk Dili Tarihi. I-II. Ankara: Altınordu Yayınları.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Ercilasun, A. B. - Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. - Boz, E.(2004). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Gülsevin, G. (1998). “Köktürk Bengü Taşlarındaki Oğuzca Özellikler”. Kardeş Ağızlar (Türk Lehçe ve Şiveleri Dergisi), 7, 12-18.
• Gülsevin, G. (2010). “Oğuzca olmayan Türk Lehçelerindeki Oğuzca Unsurlar ve Bunlara Teorik Bir Yaklaşım”. Turkish Studies. Volume: 5/1: 57-76.
• Gülsevin, G. (2010). “11. Yüzyılda Hangi Oğuz Diyalektleri Vardı?”. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi. Kış 2016 / 76, 269-300.
• Hacıeminoğlu, N. (1968). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• İnan, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (2017). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. (Haz. Osman Fikri Sertkaya). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2011). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karadoğan, A. (2003), “Eski Anadolu Türkçesinde Yuvarlaklaşan Ekler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2001, 44, 171 - 179.
• Karahan, A. (2013). Dīvānu Luġati’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1995). “Kaşgarlı Mahmud ve Oğuz Türkçesi”. Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C 1, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2010). “Oğuz Türkçesinin Tarihi Gelişme Süreçleri”. Turkish Studies, Volume 5/1, Winter, 1-41.
• Korkmaz, Z. (2013). Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1974). “Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler”. Türkoloji Dergisi, C 6, 1, 15-30.
• Sağol, G. (2002). “Harezm Türkçesi ve Harezm Türkçesi ile Yazılan Eserler”. Türkler. C 5, Yeni Türkiye Yayınları, 804-813.
• Sulak, S. (2011). Kaynaklardan Ders Kitaplarına Aktarma Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’inin Metin Çeviri ve Sözlüğü. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türkçe Eğitimi Bölümü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uludağ, H. (2018). Kutb’un Ḫüsrev ü Şîrîn’inde İsimler. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Aydın.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi Satırarası Kuran Tercümesi (TİEM 235v/3- 450r7) (Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Doktora Tezi, Ankara.
• Yıldız, M. (2018). Kutb’un Farsçadan Türkçeye Çevirdiği Ḫüsrev ü Şīrīn Adlı Mesnevisinde Fiiler. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Ana Dilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Konya.
• Zajaczkowski, A. (1961). Najstarza Wersja Turecka Ḫusräv u Šîrîn Quŧba. III. Cilt (Sözlük), Warszawa.
• Zajaczkowski, A. (1958). Najstarza Wersja Turecka Ḫusräv u Ðîrîn Quŧba. II. Cilt (Faksimile), Warszawa.