Halaç Türkçesinde “-GU”lu Ekler: Tarihî-Karşılaştırmalı Bir İnceleme

Yıl 2025, Sayı: 60, 1 - 24, 30.10.2025

Talip Doğan

Öz

Tarihî Türk dili alanında -GU eki, hem bu biçiminde hem de çeşitli yapım (türetme) veya çekim ekleri ile genişlemiş biçimlerinde iki temel işlev için kullanılmıştır: “-mAK ~ -mA” işlevli fiil ismi oluşturma ve gelecek zaman bildirme. -GU fiil ismi eki ve -GU ~ -KU kerek dizilişine dayanan gereklilik kipleri, Eski Uygur ve Karahanlı Türkçelerinde yaygındır. Söz konusu gereklilik kipleri, Harezm Türkçesinde oldukça sınırlanmış; Kıpçak ve Oğuz Türkçelerinde ise yer almamıştır. Bundan dolayı Harezm-Çağatay, Kıpçak ve Oğuz Türkçelerinden gelişen lehçelerde -GU fiil ismi ekli gereklilik kipleri görülmemektedir. Halaç Türkçesinde -GU eki, fiil ismi işleviyle kullanılmaktadır. Halaç Türkçesi, -GU ekli fiil isimleriyle Genel Türkçeden büyük ölçüde farklılaşmaktadır. Halaç Türkçesinde fiil ismi işlevi, -GU ve -GUçA eklerinde bulunmaktadır. Ayrıca Yeni Uygur Türkçesinin kimi eklerinde -GU, fiil ismi işleviyle kullanılmaktadır. Bunlar -GIlI ~ -KIlI (< -GU + -lI) ve -GIçA ~ -KIçA (< -GU + -çA) zarf-fiil ekleri ile -GUçi (< -GU + -çi) kılıcı ismi ekidir. Halaç Türkçesi ile Yeni Uygur Türkçesi, -GU fiil ismi ekinin varlığı ile ortaklaşmaktadır. Tarihî lehçelerde ortak işlevlerle ve dizilişlerle görülen -GU ve -GUlUK ekleri, yaygınlıkları yönüyle dikkati çekmektedir. Türk dilinin geç dönemlerine doğru -GU eki artmış, -GUlUK eki ise azalmıştır. -GUlUK eki, erken dönemlerde daha yaygın durumdadır.

Anahtar Kelimeler

Türk dili , Türk lehçeleri , Halaç Türkçesi , -GU eki , dil ilişkileri

Suffixes with “–GU” in Khalaj Turkic: A Historical-Comparative Analysis

Öz

In the historical Turkic language field, the -GU suffix has been used for two basic functions, both in this form and in the forms expanded with various derivational or inflectional suffixes: forming a verbal noun with the function of “-mAK ~ -mA” and indicating future tense. The -GU verbal noun suffix and the necessitative moods based on the -GU ~ -KU kerek arrangement are widespread in Old Uyghur and Karakhanid Turkic. The necessitative moods in question are quite limited in Khwarezm Turkic; however, they do not exist in Kipchak and Oghuz Turkic. For this reason, necessitative moods with the -GU verbal noun suffix are not seen in the dialects that developed from Khwarezm-Chagatai, Kipchak and Oghuz Turkic. In Khalaj Turkic, the -GU suffix is used as a verbal noun function. Khalaj Turkic differs greatly from General Turkic with the verb nouns with the -GU suffix. The verb noun function in Khalaj Turkic is found in the -GU and -GUçA suffixes. In addition, in some suffixes of New Uyghur Turkic, -GU is used as a verbal noun function. These are the verbal adverbial suffixes -GIlI ~ -KIlI (< -GU + -lI) and -GIçA ~ -KIçA (< -GU + -çA) and the agent noun suffix -GUçi (< -GU + -çi). Khalah Turkic and New Uyghur Turkic have in common the existence of the verbal noun suffix -GU. The suffixes -GU and -GUlUK, which are seen with common functions and arrangements in historical dialects, attract attention with their prevalence.

Anahtar Kelimeler

Turkic , Turkic dialects , Khalaj Turkic , -GU suffix , language contacts

Kaynakça

• Arat, R. R. (1947). Yusuf Has Hâcib. Kutadgu Bilig I. Metin. Türk Dil Kurumu. (= KB)
• Arat, R. R. (1959). Yusuf Has Hâcib. Kutadgu Bilig II. Tercüme. Türk Dil Kurumu.
• Argunşah, M. - Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. Kesit.
• Arıkoğlu, E. (2007). Hakas Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk lehçeleri grameri içinde (s. 1085-1148). Akçağ.
• Bosnalı, S. (2008). Halaç Türkçesinde gelecek zaman: Biçim, değişke, kullanım. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri. Türk Dil Kurumu, 809-822.
• Cemrasi, A. A. (2014). Helec Tili gıramıri. Tahran.
• Cemrasi, A. A. (2015). Hz. Süleyman”la Karınça hakayeti (Süleyman Şah ve Karışka). Azerbaycan ve Halaç Türkçesinde nağıl. Tahran/İran.
• Doerfer, G. ve Tezcan, S. (1994). Folklore-texte der Chaladsch. Harrassowitz.
• Doerfer, G. (1988) Grammatik des Chaladsch. Harrassowitz.
• Dolati, M. (2021). Halaç Türkçesi (Merkezi ili ağızları). Türk Dil Kurumu.
• Eckmann, J. (2003a). Çağatayca el kitabı (G. Karaağaç, Çev.). Akçağ.
• Eckmann, J. (2003b). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar (O. F. Sertkaya, Haz.). Türk Dil Kurumu.
• Eraslan, K. (1980). Eski Türkçede isim-fiiller. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig grameri-fiil. Gazi Üniversitesi.
• Ercilasun, A. B. - Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu Lugâti”tTürk. (Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Türk Dil Kurumu. (= DLT)
• Ergönenç Akbaba, D. (2007). Nogay Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk lehçeleri grameri içinde (s. 623-678). Akçağ. Ersoy, F. (2021). Moğol dili grameri. Türk Dil Kurumu.
• Eruygur, A. (2023). Türkiye Türkçesi, Uygur Türkçesi ve Çincedeki kadın konulu atasözlerinin kültürel açıdan mukayesesi (Tez No. 830597) [Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Ferahanî, A. V. (2012). Mebâni-yi destûr-i Xeleçî/Xeleç tili bilgisi kurakı. Vaniyan.
• Von Gabain, A. (1988). Eski Türkçenin grameri (M. Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Gökdağ, B. A. (2012). Halaç Türkçesi metinleri. Qarşu baluqqa selam. Vizyon.
• Güner, G. (2021). Karahanlı Türkçesinde fiil. Türk Dil Kurumu.
• Güner Dilek, F. (2007). Altay Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk lehçeleri grameri içinde (s. 1009-1084). Akçağ.
• Güvenç, L. (2014). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesinde fiil. (Tez No. 367788) [Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Güzel, H. (2019). Telhab Halaççası kiplik işaretleyicileri üzerine notlar. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 30, 43-52.
• Güzel, H. (2021). Dil ilişkileri bağlamında Halaçça. (Tez No. 728962) [Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi. Karşılaştırmalı Türk lehçeleri grameri I -fiil-basit çekim (2006). Türk Dil Kurumu. (= KTLG-F)
• Kirişçioğlu, F. (2007). Yakut Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk lehçeleri grameri içinde (s. 1229-1284). Akçağ.
• Mansuroğlu, M. (1953). Türkçede -gu ekinin fonksiyonları. Türkiyat Mecmuası, X, 347-350.
• Muhammed, R. (2021). Memlûk Türkçesinde ekler ve işlevleri. Türk Dil Kurumu.
• Öztürk, R. (2020). Yeni Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu.
• Schönig, C. (2013). Modern Türk dillerinin eş zamanlı tasnifi ve tarihsel yönleri (İ. Sarı, Çev.). Dil Araştırmaları, 12, 221-257.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk yazıtı. Simurg.
• Tekin, T. (1988). Orhon yazıtları. Simurg.
• Türk, V. (1995). Türkçe”de -gu/-gü eki ve işlevleri. Tuncer Gülensoy Armağanı. Bizim Gençlik.
• Ünal, O. (2016). Klasik Moğolca söz varlığında Türkçe kökenli kelimeler ve Türkçe-Moğolca ses denklikleri. (Tez No. 427552) [Doktora tezi, Marmara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.