Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ “Türık, Qyrğyz Qazaq Häm Handar Şejıresındegı” Tarihi Mälımetter

Yıl 2025, Sayı: 60, 71 - 100, 30.10.2025

Assem Nurlanova

Öz

19 ve 20. yüzyıl Kazak edebiyatının önemli isimlerinden biri olan Şakerim Kudayberdiyev, Kazak edebiyatının öncü ismi Abay’ın talebesidir. Abay’ın gözetiminde yetişen Şakerim, onun dünya görüşünü benimsemiştir. Tarih, felsefe, ilahiyat alanlarında manzum ve mensur eserleri ile adından söz ettiren Şakerim, Abay’ın da yönlendirmesi ile 19 yaşında “Türk, Kırgız, Kazak ve Hanlar Şeceresi”ni yazmaya başlamıştır. Şecereyi yazarken Rusça kaynaklar başta olmak üzere Batılı kaynaklardan ve ayrıca Müslümanların kaleme aldığı kaynaklardan faydalanmıştır. Yazılı kaynaklara ek olarak sözlü kaynaklardan da istifade eden Şakerim, elde ettiği bütün kaynakları karşılaştırarak eserinde kendi düşüncelerine de yer vermiştir. Türk, Kırgız, Kazak ve Hanlar Şeceresi, Kazak tarihi üzerine yazılmış ilk eser olma niteliğini taşımaktadır. Eserinde insanlığın varoluşundan başlayıp insanlık tarihinde Türklerin yerini vermekte, ardından Kazakların tarihini ayrıntılı olarak anlatmaktadır. Kazak tarihini anlatan bu eserin yazarı olarak Şakerim Kudayberdiyev, Kazakların ilk tarihçisi olarak kabul edilebilir. Yaşadığı dönemin şartları göz önüne alındığında bozkırda yaşayan biri olarak Şakerim’in eserini yazarken ulaştığı kaynakların sayısının çokluğu, şaşırtıcı olmanın yanında takdiri hak etmektedir. Şakarim Kudayberdiulı’nın şeceresinin, Kazak halkının kökeni, soyağacı ve tarihinin şekillenmesine yaptığı katkı son derece büyüktür. Bu çalışmada Şakerim’in hayatı ve edebî kişiliği hakkında bilgi verildikten sonra “Türk, Kırgız, Kazak ve Hanlar Şeceresi” adlı eseri yapı ve içerik bakımından incelenmiş, eserin edebî ve tarihî değeri üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kazak edebiyatı , Kazak tarihi , Şecere , Kazak soy kütüğü , Şakerim Kudayberdiulı

The Historical Information in Shakarim Kudayberdiuli’s “Genealogy of Turks, Kyrgyz, Kazakhs, and Khans”

Öz

One of the important figures of 19th- and 20th-century Kazakh literature, Shakerim Kudayberdiyev was a student of Abay, the pioneer of Kazakh literature. Shakerim, who grew up under the supervision of Abay, adopted his worldview. Renowned for his works in verse and prose in the fields of history, philosophy, and theology, Shakerim began to write the “Genealogy of Turks, Kyrgyz, Kazakhs, and Khans” at the age of 19, under the guidance of Abay. While writing the genealogy, he used Western sources, particularly Russian ones, as well as sources written by Muslims. In addition to the written sources, Shakerim also drew on oral sources and incorporated his own thoughts into his work by comparing all the sources he obtained. The “Genealogy of Turks, Kyrgyz, Kazakhs, and Khans” is considered the first work on Kazakh history. In his work, he begins with the origins of humanity, discusses the place of Turks in human history, and then provides a detailed account of the history of the Kazakhs. As the author of this work on Kazakh history, Shakerim Kudayberdiyev can rightly be regarded as the first historian of the Kazakhs. Considering the conditions of his time, the vast number of sources that Shakerim, as someone living in the steppe, was able to access while writing his work is not only surprising but also worthy of great admiration. Shakarim Kudayberdiuli’s genealogy has made a profoundly significant contribution to shaping the origins, lineage, and history of the Kazakh people. In this study, after providing information about Shakerim’s life and literary personality, his work “Genealogy of Turks, Kyrgyz, Kazakhs, and Khans” was analyzed in terms of structure and content, and the literary and historical value of the work was emphasized.

Anahtar Kelimeler

Kazakh literature , Kazakh history , Genealogy , Kazakh lineage , Shakerim Kudayberdiev

Kaynakça

• Abai. (2020). Qara sözder = Slova nazidaniya = Edifying Words. Foliant.
• Ahmetov, A. Q. (2020). Abylai han äuletı. Alaşorda.
• Arharbaeva, M. (2004). Şəkərımnıŋ şejıresı jəne tarihi şyndyqqa üilesımdıgı. Qazaq tarihy, 2, 52–58.
• Bayanğazyūly, E. (2015). Şyŋğystai. Öskemen.
• Jalğabaev, E. (2016). Qazaqtyŋ arğy atasy kım? Normadtar, saqtar, ğūndar, türkıler jäne qazaqtar (Qazaq tarihyna beiresmi közqaras). Bılım.
• Zimanov, S. (2009). Kazahskii sud biev - obщekulturologicheskaya tsennost: monografiya. Arys.
• Kazahsko-russkie otnoşeniya v XVIII-XIX vekah. (1964). 1771-1867 gg.: Sbornik dokumentov i materialov. Nauka.
• Qazaq SSR tarihy: köne zamannan bügınge deiın. (1980). T. 2. Qazaq SSR-ınıŋ «Ğylym» baspasy.
• Qazaq sovet entsiklopediyasy. (1972). 12 t. T.1. A-Ayapov (Bas. red. M. Q. Qarataev). Qazaq sovet entsiklopediyasy.
• Qazaq handary. (2015). Entsiklopediyalyq anyqtamalyq jinaq. Qazyğūrt.
• Qūdaiberdıūly, Ş. (2007). Türık, qarğyz, qazaq häm handar şejıresı. Altyn kıtap.
• Qūdaiberdiev, Ş. (2012). Aqiqat ainasy. Oljas kıtaphanasy.
• Qonarbaeva, A. Q. (2005). Şäkärım Qūdaiberdıūly şyğarmaşylyğyndağy ruhani-dıni jäne qoğamdyq-filosofiyalyq leksikanyŋ qoldanysy. Media-Alyans.
• «Qazaq» gazetı. (2009). 1913 jyl. Arys baspasy.
• «Qazaq» gazetı. (2009). 1915 jyl. Arys baspasy.
• «Qazaq» gazetı. (2009). 1916 jyl. Arys baspasy.
• Moŋğoldyŋ qūpiya şejıresı: XII-XIII ğasyrlardağy köşpelıler şejıresı. (2009). (M. Sūltaniyaūly, aud.). Öner.
• Musin, Ch. (2008). Qazaqstan tarihy. Norma-K.
• Orazaeva, F. (2012). Äbubäkır Divaev - folklorist. Bılım.
• Sätbaeva, Ş. Q. (1990). Şäkärım Qūdaiberdiev. Qazaq SSR «Bılım» qoğamy.
• Seisenūly, D. (2007). Şäkärım. Foliant.
• Suleimenov, O. (2004). Sobranie sochinenii. T-4, kn. 1, 2. Atamura.
• Sydykov, E. B. (2018). Şakarim Kudaiberdiev. TOO «Kursiv».
• Tarih - adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy. (2008). T. 10: Türkı halyqtarynyŋ tarihi oiy: ğylymi basylym. Foliant.
• Tarihi tūlğalar. (2011). Tanymdyq-köpşılık basylym: mektep jasyndağy oquşylar men köpşılıkke arnalğan. Almatykıtap.
• Tompiev, M. (2015). Şekara şegın aiqyndau däuırı = Epoha obreteniya granits. İdan.
• Tynyşbaiūly, M. (1991). Qazaq şejıresı. Qalamger.
• Uälihanov, Ş. (2010). Köp tomdyq şyğarmalar jinağy: T. 4. Tolağai.
• Ūly dalanyŋ qorğauşylary. (2016). Hraniteli velikoi stepi. A Country of Great Steppe. Tau-Qainar.
• Şäkärım men Qaiym. (2009). Tağdyrlas = Şakarim i Kayum. Spletenie sudeb. Foliant.
• Şäkärımtanu mäselelerı. (2007). Seriyalyq ğylymi jinaq. 2-t. Raritet.
• Dulat, M. H. (2020). Tarih-i Raşidi (İ. Jemenei, aud.). Qazaq universitetı.
• Janğabaev, E. (2016). Qazaq tarihyna beiresmi közqaras: Normadtar, saqtar, ğūndar, türkıler jäne qazaqtar. Bılım.