Azərbaycan Dilinin Şivələri və Özbək Dilində Ortaq Xüsusiyyətlər

Yıl 2025, Sayı: 60, 119 - 144, 30.10.2025

Sevinc Qemberova

Öz

Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə daxil olan ən qədim dillərdən biridir.
Ta eramızdan əvvəl başlayaraq əsrlər boyu uzun inkişaf yolu keçərək cilalanan anatürkcənin budaqlanmasından yaranan Azərbaycan dili orfoqrafik və orfoepik qaydalar sisteminə, fonetik, leksik və qrammatik normalara, fərdi və funksional üslublara malik olan müstəqil bir dildir. Azərbaycan dilinin dialekt sistemi mövcuddur ki, bura onun ləhcələri (şimal-şərq,
qərb , cənub və qarışıq tipli şimal-qərb) və onları formalaşdıran şivələri
daxildir. Hər ləhcənin həm Azərbaycan ədəbi dili ilə ortaq olan, həm də
özünəxas leksikası və fonetik, qrammatik xüsusiyyətləri vardır. Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra şivələrin digər qohum
türk dilləri və onların dialektləri ilə müqayisəyə cəlb olunması istiqamətində tədqiqat işlərinin aparılmasına başlanılmışdır. Məqalədə Azərbaycan dili şivələri ilə özbək dili fonetik və leksik səviyyədə müqayisəyə cəlb
olunmuş və ortaq xüsusiyyətlər aşkara çıxarılmışdır. Azərbaycan dilinin
ləhcələrində müşahidə olunan bir çox fonetik xüsusiyyətlər (a ̴ o, o ̴ u, c
̴ j, b ̴ m, d ̴ t, qalınlaşma hadisəsi, ŋ işlənməsi və s.) özbək ədəbi dilində
izlənilir. Məlumdur ki, türk dillərinin lüğət tərkibinin əsasını qədim türk
leksik qatı təşkil edir. Lakin elə sözlər vardır ki, ədəbi dildə işləkliyini
itirmiş, şivələrdə qorunub saxlanılmışdır. Bu kimi sözlərin bir qismi özbək dilinin leksikası ilə ortaqlıq təşkil edir: ağırramax, bayramnıx, ini,
mayıf, cəviz, çamır, davar, dağarcıx, irağ, ixdiyar və s. Həmin vahidlər
ortaya çıxarılmış və nümunələr əsasında təqdim edilmişdir. Bu sözlərin
bir qismi həm məna, həm forma baxımından eyni, bəziləri müəyyən fonetik fərqlər, bəziləri ilə fonetik quruluşuna görə eyni, ifadə etdiyi mənaya
görə fərqlidir.

Anahtar Kelimeler

Azərbaycan dilinin şivələri , Özbək dili , ortaq xüsusiyyət , fonetik , leksik

Dialects of the Azerbaijani Language and Common Features in the Uzbek Language

Öz

Azerbaijani is one of the oldest languages in the Turkic family. Azerbaijani, which emerged from the branching of the mother Turkic language, which went through a long development path for centuries and was polished, is an independent language with a system of orthographic and orthoepic rules, phonetic, lexical and grammatical norms, individual and functional styles. Azerbaijani has a dialect system, which includes its dialects (northeastern, western, southern and mixed northwestern) and the dialects that form them. Each dialect has both its own lexicon, phonetic and grammatical features, and phonetic and grammatical features. After the Republic of Azerbaijan gained independence, research work was started to compare dialects with other related Turkic languages and their dialects. The article compares the Azerbaijani and Uzbek dialects at the phonetic and lexical levels and reveals common features. Many phonetic features observed in the Azerbaijani dialects (a ̴ o, o ̴ u, c ̴ j, b ̴ m, d ̴ t, thickening phenomenon, use of ŋ, etc.) are observed in the Uzbek literary language. It is known that the main part of the vocabulary of Turkic languages is formed by the ancient Turkic lexical layer. However, there are words that have lost their function in the literary language and have been preserved in dialects. Some of these words have common features with the lexicon of the Uzbek language: ağırramax, bayramnıx, ini, mayif, ceviz, chamır, davar, dagarcıx, irağ, ikhdiyar, etc. These units have been identified and presented on the basis of examples. Some of these words are the same in terms of both meaning and form, some have certain phonetic differences, some are the same in terms of phonetic structure, but different in terms of the meaning they express.

Anahtar Kelimeler

Dialects of the Azerbaijani language , Uzbek language , Common feature , Phonetical , Lexical

Kaynakça

• Abduraҳmonov Ğ. (1996). Ûzbek tili qrammatikası (Sintaksis). Ûқituvçi.
• Ashirboyev, S. (2016). O’zbek dialektologiyası. Navro’z.
• Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti (2007). Şərq-Qərb.
• Bayramov, İ. (2022). Azərbaycan dialektologiyası. İksad.
• Berdak, Y. (1993). Türkçe-özbekçe ve özbekçe-türkçe sözlük. Uzbekiston.
• Əzizov, E. (2016). Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası: Dialekt sisteminin təşəkkülü və inkişafı. Elm və təhsil.
• Xəlilov, B. (2013, a). Türkologiyaya giriş. Bakı Çap Evi.
• Xəlilov, B. (2013, b). Müasir Azərbaycan dili: fonetika, yazı, əlifba, qrafika, orfoqrafiya, orfoepiya. Çap Evi.
• Hüseynova, M. (2020). Ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyası. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı.
• İbrahimov, E. (2017). Türk xalqlarının ortaq əlifba, imla və ünsiyyət dili. Mütərcim.
• Kaşğari, M. (2006). Divanü lüğat-it-türk. C I. Ozan.
• Jamolxonov H. (2005). Hozırgı o’zbek adabiy tılı. Talqin
• Qemberova, S. (2021). Azərbaycan dilinin şivə xüsusiyyətləri qaqauz dilində. Uluslararası Türk lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 5(1), 77-86.
• Məmmədli, M. (2019). Azərbaycan dialektologiyası. Zərdabi Nəşr.
• Oğuznamə. (2006). Bakı, “Şərq-Qərb”. Samət Əlizadə.
• O‘zbek tilining izohli lug‘ati: 80 000 dan ortiq so‘z va so‘z birikmasi.J.I.A–D. (2023). Mas’ul muharrirlar А. Маdvaliyev, D. Xudayberganova. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi.
• O‘zbek tilining izohli lug‘ati: 80 000 dan ortiq so‘z va so‘z birikmasi.J.II.E–K. (2023). Mas’ul muharrirlar А. Маdvaliyev, D. Xudayberganova. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi.
• O‘zbek tilining izohli lug‘ati: 80 000 dan ortiq so‘z va so‘z birikmasi.J.III. L–P. (2022). Mas’ul muharrirlar А. Маdvaliyev, D. Xudayberganova. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi.
• O‘zbek tilining izohli lug‘ati: 80 000 dan ortiq so‘z va so‘z birikmasi. J. VI. X–CH. (2023). Mas’ul muharrirlar А. Маdvaliyev, D. Xudayberganova. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi.
• Rəcəbov Ə. ve Məmmədov Y. (1993). Orxon-Yenisey abidələri. Yazıçı.
• Sarimsoқov B. (1986). Ûzbek marosim folklori. Fan.
• Səmədova, K. (2018). Şimal-qərb qrupu dialektlərinin fonetikası. ADPU.
• Şirəliyev, M. (2008). Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Şərq-Qərb.
• Tanrıverdi, Ə. (2006).“Kitabi-Dədə Qorqud” un söz dünyası. Elm və təhsil.
• Tahirov, İ. (2004). Dialekt leksikasında alınma sözlər. Nurlan.
• Teymurlu, Z. (2020). Azərbaycan dilinin dialekt leksikası. BMU nəşri.
• Teymurlu, Z. (2022). Azərbaycan dili və Türkiyə türkcəsi dialektlərində yad dilin izləri. Uluslararası Türk lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 6(2), 383- 390.
• Vəliyeva, G. (2013). Qədim türk dili. Elm və təhsil.
• Zeynalov, F ve Əlizadə Z. (Haz.). (1988). Kitabi-Dədə Qorqud. Yazıçı.
• Zeynalov, F. (2008). Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. MBM.