Vatandaşlık ve Kimlik Eğitiminin Tematik Örüntüleri: Sosyal Bilgiler Dersine Bütüncül Bir Yaklaşım

Yıl 2025, Cilt: 23 Sayı: 2, 1810 - 1835, 31.08.2025

Turgay Öntaş , Seda Çarıkçı , Okan Çoban

https://doi.org/10.37217/tebd.1691156

Öz

Bu araştırma Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli kapsamında hazırlanan Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı ve 5. sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarında vatandaşlık ve kimlik eğitiminin tematik örüntülerini incelemeyi amaçlamaktadır. Araştırmada nitel araştırma yöntemi benimsenmiş ve doküman incelemesi yapılmıştır. Veriler, Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli Öğretim Programları Ortak Metni, Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı ve 5. sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarından elde edilmiştir. Tematik analizlerle kimlik, demokrasi ve küresel bakış açısı olmak üzere üç temel tema belirlenmiş; her bir tema altında çeşitli kavramsal kodlara ulaşılmıştır. Bulgular kimlik temasında ulusal kimlik, tarihsel süreklilik ve kültürel miras vurgularının ön plana çıktığını; demokrasi temasında ise hak ve sorumluluk bilinci ile eleştirel düşünmenin öne çıktığını göstermektedir. Küresel perspektif ise sürdürülebilirlik, çevresel bilinç ve çokkültürlülük bağlamında temsil edilmektedir. Araştırma Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli’nin sosyal bilgiler dersinde vatandaşlık eğitimine yönelik bütüncül bir yaklaşım benimsediğini ancak temaların içerikte farklı düzeylerde ve örtük-açık biçimlerde temsil edildiğini ortaya koymaktadır. Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli’nde Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı içerisinde yapılandırılan vatandaşlık ve kimlik eğitimi konularının öğretim belgeleri ve ders materyallerinde eş güdümlü ve bütüncül bir yaklaşımla ele alınması ve öğretim programı ile ders kitabı içerik ve uygulamalarında karşılıklı uyuma daha çok önem verilmesi önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Vatandaşlık eğitimi , Kimlik inşası , Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı , Tematik analiz

Thematic Patterns of Citizenship and Identity Education: A Holistic Approach to Social Studies

Öz

This study aims to examine the thematic patterns of citizenship and identity education within the Social Studies Curriculum and 5th grade social studies textbooks, prepared as part of the Türkiye Century Education Model. Adopting a qualitative research method, document analysis was conducted. Data were collected from the Türkiye Century Education Model Common Framework, the Social Studies Curriculum, and the 5th grade social studies textbooks. Through thematic analysis, three main themes were identified: identity, democracy, and global perspective. A variety of conceptual codes were categorized under each theme. The findings indicated that the identity theme prominently featured national identity, historical continuity, and cultural heritage, while the democracy theme emphasized the development of critical thinking alongside an awareness of rights and responsibilities. The global perspective was represented through themes such as sustainability, environmental consciousness, and multiculturalism. The study revealed that the Türkiye Century Education Model adopted a holistic approach to citizenship education within the Social Studies course; however, the extent and mode of representation of these themes varied, being conveyed explicitly or implicitly across different content. It is recommended that citizenship and identity education in the Social Studies Curriculum of the Türkiye Century Education Model be handled in a more coordinated and holistic way across teaching documents and materials, and that better alignment be ensured between the curriculum and textbook content and practices.

Anahtar Kelimeler

Citizenship education , Identity construction , Social Studies Curriculum , Thematic analysis

Kaynakça

• Akay, A. (2004). İdeoloji ya da ideolojilerin sonu. Doğu Batı Düşünce Dergisi, 7(28), 11-26.
• Akhan, N. E. & Kaymak, B. (2021). Sosyal bilgiler öğretmenlerinin küreselleşme, küresel eğitim ve küresel vatandaş kavramlarına yönelik görüşleri. Milli Eğitim Dergisi, 50(229), 129-155.
• Akpınar, B. & Köksalan, B. (2024). Eğitimde maarif ve müfredat yenileme ihtiyacı: Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli üzerinden teorik bir analiz. Journal of History School, 68, 27-48.
• Al-Haj, M. (2005). National ethos, multicultural education, and the new history textbooks in Israel. Curriculum Inquiry, 35(1), 47-71. https://doi.org/10.1111/j.1467-873x.2005.00315.x
• Altan-Olcay, Ö. & Balta, E. (2024). Türkiye’de Amerikan pasaportu: Ulusötesi çağda aidiyet ve vatandaşlık. Koç Üniversitesi.
• Anderson, B. (2015). Hayali cemaatler: Milliyetçiliğin kökenleri ve yayılması (İ. Savaşır, Çev., 8. b.). Metis.
• Apple, M. W. (1992). The text and cultural politics. Educational Researcher, 21(7), 4-19. https://doi.org/10.3102/0013189X021007004
• Aydın, S. (2024). Dayatılmış engelli kimliği: Bir sosyal inşa süreci olarak -engellilik-. Nobel.
• Bauman, Z. (2022). Kimlik (M. Hazır, Çev., 7. b.). Heretik.
• Bhabha, H. K. (2016). Kültürel konumlanış (T. Uluç, Çev.). İnsan.
• Bock, A. (2018). Theories and methods of textbook studies. E. Fuchs & A. Bock (Ed.), The Palgrave handbook of textbook studies içinde (s. 57-70). Palgrave Macmillan. https://doi.org/10.1057/978-1-137-53142-1_4
• Carrier, P. (2018). The nation, nationhood, and nationalism in textbook research from 1951 to 2017. E. Fuchs & A. Bock (Ed.), The Palgrave handbook of textbook studies içinde (s. 181-198). Palgrave Macmillan. https://doi.org/10.1057/978-1-137-53142-1_13
• Chambers, I. (2023). Göç, kültür, kimlik (İ. Türkmen, Çev., 4. b.). Ayrıntı.
• Cohen, L., Manion, L., & Morrison, K. (2007). Research methods in education (6. b.). Routledge.
• Crick, B. (1998). Education for Citizenship and the Teaching of De¬mocracy in Schools. Final Report of The Advisory Group on Cit¬izenship. https://dera.ioe.ac.uk/4385/1/crick¬report1998.pdf sayfasından erişilmiştir.
• Crick, B. (1999). The presuppositions of citizenship education. The Journal of Philosophy of Education, 33(3), 337-352. https://doi.org/10.1111/1467-9752.00141
• Çelebi, N. & Kazancı, E. (2021). Cumhuriyet dönemi eğitim politikaları ve yabancı eğitim uzmanlarının eğitimdeki etkileri (1923-1960). Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(4), 198-218. https://doi.org/10.18026/cbayarsos.959346
• Diktaş, A., Girgin, D., Satmaz, İ., & Yabanova, U. (2025). Türkiye yüzyılı maarif modeli sosyal bilgiler dersi öğretim programının solo taksonomisine göre analizi. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 25(1), 667-690. https://dx.doi.org/10.17240/aibuefd.2025-1556985
• Doğu, B. & Kuş, Z. (2022). Identity construction in social studies curriculums from 1968 to the present. Türk Akademik Yayınlar Dergisi (TAY Journal), 6(2), 462-493.
• Ergun, D. (2000). Kimlikler kıskacında ulusal kişilik (1. b.). İmge.
• Ertuğrul, T. (2023). Sosyal bilgiler dersinde demokrasi ile ilgili temel kavramların öğretimi ve kavram yanılgıları. (Doktora Tezi). https://tez.yok.gov.tr sayfasından erişilmiştir.
• Fadlallah, H. & Janmaat, J. G. (2024). History education and the construction of identities in divided societies: The case of Lebanon. National Identities, 26(1), 65-85. https://doi.org/10.1080/14608944.2023.2282479
• Fuchs, E. (2011). Current trends in history and social studies textbook research. A Journal of Science and its Applications, 14(2), 17–34.
• Gezer, M. & İlhan, M. (2023). Küresel Vatandaşlık Ölçeği Kısa Formunun (KVÖ-KF) Türkçe’ye uyarlanması. Baskent University Journal of Education, 10(1), 135-147.
• Given, L. M. (2021). 100 soruda nitel araştırma (A. Bakla & İ. Çakır, Çev.). Anı.
• Gürel, D. (2024). Social studies lesson in Türkiye as a means of citizenship transfer: A perspective from the critical citizenship education approach. Pegem Journal of Education and Instruction, 15(1), 129–142. https://doi.org/10.47750/pegegog.15.01.12
• Heywood, A. (2014). Siyasi ideolojiler (A. K. Bayram, Ö. Tüfekçi, H. İnaç, Ş. Akın, & B. Kalkan, Çev., 8. b.). Adres.
• İçen, M., Öztürk, C., & Yılmaz, A. (2017). Vatandaşlık duygusu ölçeği güvenirlik ve geçerlik çalışması. International Journal of Field Education, 3(2), 26-36. https://doi.org/10.32570/ijofe.370382
• Jenkins, R. (2016). Bir kavramın anatomisi: Sosyal kimlik (G. Bostancı, Çev.). Everest.
• Journell, W. (2011). Social studies, citizenship education, and the search for an American identity: An Argument against a unifying narrative. Journal of Thought, 46(3-4), 5-24. https://doi.org/10.2307/jthought.46.3-4.5
• Keçe, M. & Merey, Z. (2011). İlköğretim sosyal bilgiler kazanımlarının sosyal bilimler disiplinlerine ve disiplinlerarası anlayışa uygunluğunun belirlenmesi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, 8(1), 110- 139.
• Kerr, D. (2003). Citizenship education in England: The making of a new subject. JSSE-Journal of Social Science Education, 3, 1-10. https://doi.org/10.4119/jsse-287
• Kılıç, A., Ökmen, B., & Şahin, Ş. (2023). Perception of democracy: A scale development study. International Journal of Turkish Education Sciences(21), 491-521.
• Kırkıç, K. A. (2022). Yenilikçi okullarda öğrenme ve öğretim. Efe Akademi.
• Korostelina, K. (2011). Shaping unpredictable past: National identity and history education in Ukraine. National Identities, 13(1), 1-16. https://doi.org/10.1080/14608944.2010.508817
• Korostelina, K. V. (2013). History education in the formation of social identity: Toward a culture of peace. https://doi.org/10.1057/9781137374769
• Kurtdaş, E. M. & Ulukaya-Öteleş, Ü. (2021). Ulusal ve küresel kimlik bağlamında sosyal bilgiler eğitimi. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22(2), 1115-1168.
• Kuş, Z. (2020). Türkiye’de ve Dünya’da vatandaşlık eğitimi. Pegem.
• Kymlicka, W. (2001). Politics in the vernacular: Nationalism, multiculturalism, and citizenship. Oxford University. https://doi.org/10.1093/0199240981.001.0001
• Leu, D. J., Jr., Kinzer, C. K., Coiro, J., Castek, J., & Henry, L. A. (2013). New literacies: A dual-level theory of the changing nature of literacy, instruction, and assessment. R. B. Ruddell & D. Alvermann (Ed.), Theoretical models and processes of reading içinde (s.1150-1181). International Reading Association.
• Martin, C. (2023). Educational institutions and indoctrination. Educational Theory, 73(2), 204-222. https://doi.org/10.1111/edth.12574
• McLellan, D. (2012). İdeoloji (B. Yıldırım, Çev.). Bilgi Üniversitesi.
• MEB. (2022). K12 beceri geliştirme programının çalışmaları başladı. Ortaöğretim Genel Müdürlüğü. https://www.meb.gov.tr/k12-becerigelistirme-programinin-calismalari-basladi/haber/25766/tr sayfasından erişilmiştir.
• MEB. (2024). Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli Öğretim Programları Ortak Metni. MEB. https://tymm.meb.gov.tr/ortak-metin sayfasından erişilmiştir.
• Merriam, S. B. (2013). Nitel araştırma: desen ve uygulama için bir rehber (S. Turan, Çev. Ed.). Nobel.
• Miles, M. B. & Huberman, A. M. (2019). Nitel veri analizi (S. Akbaba-Altun & A. Ersoy, Çev. Ed., 3. b.). Pegem.
• Mutlu, M. (2024). Sosyal bilgiler dersi kapsamında demokrasi eğitiminin demokratik tutuma etkisi. Nizip Eğitim Fakültesi Dergisi, 1(2), 95-111.
• Neundorf, A., Nazrullaeva, E., Northmore-Ball, K., Tertytchnaya, K., & Kim, W. (2024). Varieties of indoctrination: The politicization of education and the media around the world. Perspectives on Politics, 22(3), 771-798. https://doi.org/10.1017/S1537592723002967
• Ocak, G. & Kocaman, B. (2021). 2018 yılı 5. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programının değerlendirilmesi. International Journal of Field Education, 7(2), 1-24. https://doi.org/10.32570/ijofe.754792
• Osler, A. & Starkey, H. (2006). Education for democratic citizenship: A review of research, policy and practice 1995–2005. Research Papers in Education, 21(4), 433-466. https://doi.org/10.1080/02671520600942438
• Özkırımlı, U. (2016). Milliyetçilik kuramları: Eleştirel bir bakış (6. b.). Doğu Batı.
• Pamuk, A. (2017). Kimlik ve tarih: kimlik inşasında tarihin kullanımı. Yeni İnsan.
• Petroccia, S. & Pitasi, A. (2020). Hypercitizenship in the age of globalization. A. Peterson, G. Stahl, & H. Soong (Ed.), The Palgrave handbook of citizenship and education içinde (s. 937-950). Palgrave Macmillan. https://doi.org/10.1007/978-3-319-67828-3_59
• Sancar, S. (2008). İdeolojinin serüveni: Yanlış bilinç ve hegemonyadan söyleme (2. b.). İmge.
• Silverman, D. (2018). Nitel verileri yorumlama (E. Dinç, Çev. Ed.). Pegem.
• Simpkins, S. D., Fredricks, J. A., & Eccels, J. S. (2015). Families, schools, and developing achievement related motivations and engagement. J. E. Grusec & P. D. Hastings (Ed.), Handbook of socialization: Theory and research içinde (s. 614-636). Guilford.
• Szakács, S. (2018). Transnational identities and values in textbooks and curricula. E. Fuchs & A. Bock (Ed.), The Palgrave handbook of textbook studies içinde (s. 199-214). Palgrave Macmillan.
• Temizkan, Ö. (2024). 2018 ve 2024 Maarif Modeline göre hazırlanan sosyal bilgiler ders kitaplarında sosyolojik kavramların analizi. Studies on Social Science Insights 4(3), 36-63. http://dx.doi.org/10.53035/SOSSCI.106
• Torney-Purta, J. (2002). The school’s role in developing civic engagement: A study of adolescents in twenty-eight countries. Applied Developmental Science, 6, 203-212.
• Wentzel, K. R. (2015). Socialization in school settings. J. E. Grusec & P. D. Hastings (Ed.), Handbook of socialization: Theory and research içinde (s. 251-275). Guilford.
• Van Dijk, T. A. (2019). İdeoloji: Multidisipliner bir yaklaşım (A. Demir, Çev.). Hece.
• Yazıcı, F. (2016). Kimlik tutumları ölçeği: Bir ölçek geliştirme çalışması. Cumhuriyet International Journal of Education, 5(5), 41-54.
• Yıldırım, Y. & Çalışkan, A. (2024a). 2024 Sosyal bilgiler dersi öğretim programının 2005, 2015 ve 2018 programlarıyla karşılaştırılmalı analizi. Uluslararası Batı Karadeniz Sosyal ve Beşerî Bilimler Dergisi, 8(1), 108-142. https://doi.org/10.46452/baksoder.1485390
• Yıldırım, Y. & Çalışkan, A. (2024b). Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli’nin 21. yüzyıl insan profili açısından değerlendirilmesi. Elektronik Eğitim Bilimleri Dergisi, 13(26), 205-221. https://doi.org/10.55605/ejedus.1548121
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2018). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin.
• Zembylas, M. (2022). Rethinking political socialization in schools: The role of ‘affective indoctrination’. Educational Philosophy and Theory, 54(14), 2480-2491.