CAUSATIVE CONVERBS IN TURKISH: -(y)AcAğI için ve -(y)AcAğIndAn

Yıl 2023, , 1623 - 1643, 15.12.2023

Ezgi Aslan

https://doi.org/10.7884/teke.1282745

Öz

The aim of this study is to examine causative subordinating complex sentences in Turkish, which show the causal relationship between two events, in terms of structural and semantic relations, and to reveal the similarities and differences of the causative subordinating sentences included in the study. It is aimed to contribute to the description of Turkish by revealing the semantic and functional differences between causative structures that show the same or similar relationships. The study deals with complex sentences containing adverbial subordinate clauses formed with causative subordinators. In these complex sentences, only the second part (main clause) of the sentence has been examined. Within the limited scope of the study, causative subordinators are restricted to sentences with the compound subordinator endings -(y)AcAğI için and -(y)AcAğIndAn. Examining the similar and different aspects of these two structures, which are described as co-functional in the sources, is the main purpose of the study. The study is distinguished from other studies in terms of being corpus-based, evaluating causality through subordinators, and offering a quantitative analysis of these two subordinator structures in many aspects. For each of the subordinators to be examined, 200 sentences containing the relevant structures were randomly sampled from the Boğaziçi University Corpus (BoUn Corpus), and these sentences were marked based on the four scales created by Spooren et al. (2010) regarding subjectivity and causality relationships. To enrich the data, markers such as plurality, voice, polarity, ability, tense, modality and copula - DIr in the main clause predicate and the related statistics were also identified and included in the analysis. In conclusion, it has been observed that the subordinator ending -(y)AcAğIndAn is used in more objective expressions. This objectivity is supported by the use of passive voice, copula and the simple present tense. On the other hand, it has been found that the subordinator ending -(y)AcAğI için is preferred in more subjective expressions. This subjectivity is associated with explicit and implicit references, active voice, positive and sufficiency markers.

Anahtar Kelimeler

converbs, subordinator suffixes, gerund phrases, subjectivity, objectivity, casuality

TÜRKÇEDE NEDEN ULAÇLARI: -(y)AcAğI için ve -(y)AcAğIndAn

Öz

Bu çalışmanın amacı; Türkçede iki olay arasındaki nedensellik ilişkisini gösteren neden ulaçlı karmaşık tümceleri, yapısal ve anlamsal ilişkileri açısından incelemek ve çalışma kapsamına alınan neden ulaçlı tümcelerin benzerlik ve farklılıklarını ortaya koymaktır. Aynı ya da benzer ilişkileri gösteren neden ulaçlı yapılar arasındaki anlamsal ve kullanımsal farklılıkların ortaya çıkarılmasının Türkçenin betimlenmesine katkıda bulunacağı düşünülmektedir. Çalışmada neden ulaçlarıyla oluşturulmuş bitimsiz belirteç yan tümcelerini içeren karmaşık tümceler ele alınmıştır. Bu karmaşık tümcelerde yalnızca temel tümce bölümü ve ana eylem incelenmiştir. Çalışmanın kısıtlı kapsamında neden ulaçları, -(y)AcAğI için ve -(y)AcAğIndAn birleşik ulaç ekli tümcelerle sınırlandırılmıştır. Kaynaklarda eş görevli olarak betimlenen bu iki yapının benzer ve farklı yönlerini ele almak çalışmanın temel amacıdır. Çalışma; derlem tabanlı olması ve nedenselliğin ulaçlar üzerinden değerlendirilmesi ile bu iki ulaçlı yapının pek çok yönden nicel bir incelemesi olması bakımından diğer çalışmalardan ayrılmaktadır. İncelenecek olan ulaçların her biri için Boğaziçi Üniversitesi derleminden (BoUn Corpus) ilgili yapıların geçtiği 200’er tümce, rastgele örneklem yöntemiyle çekilmiş ve bu tümceler Spooren vd. (2010)’nin öznellik ve nedensellik ilişkisi bakımından oluşturduğu dört ölçekten yola çıkılarak işaretlenmiştir. Veriyi zenginleştirmek için ayrıca temel tümce eylemindeki çokluk, çatı, olumsuzluk, yeterlilik, bildirme ve kiplik gibi işaretleyiciler ve bunlarla ilgili istatistikler de tespit edilmiş olup bu istatistikler de incelemeye dâhil edilmiştir. Sonuç olarak -(y)AcAğIndAn ulaç ekinin nesnel nedensellik aktarımında daha sık kullanıldığı görülmüştür. Bu nesnellik; edilgen çatı, bildirme eki ve geniş zaman kipi kullanımıyla da desteklenmektedir. Öte yandan -(y)AcAğI için ulaç ekinin daha öznel nedensellik aktarımı olan ifadelerde tercih edildiği tespit edilmiştir. Bu öznellik, açık ve örtük göndermeler, etken çatı, olumlu ve yeterlilik işaretleyicileriyle ilişkilendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

ulaçlar, ulaç ekleri, ulaç öbekleri, neden ulaçları, öznellik, nesnellik, nedensellik

Kaynakça

• Akarsu, B. (1975). Felsefe terimleri sözlüğü. Ankara: TDK.
• Aksan, Y. ve Mersinli, Ü. (2017). Biçimbirim dizilerinin farklı metin türlerindeki görünümleri. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildirileri, 35-41.
• Aslan, E. (2018). Sözcük türünü değiştiren biçimbirimler. Türkiye Türkçesi II Biçimbilgisi içinde (Ed. Erdoğan Boz). Gazi Kitabevi.
• Boz, E. (2005). Bir birleşik zarf-fiil “Fiil+sıfat-fiil eki+(İyelik Eki+) hâl eki” yapısı üzerine, İlmî Araştırmalar, 19, 43-48.
• Boz, E. (2012). Türkiye Türkçesi biçimsel ve anlamsal işlevli biçimbilgisi (Tasnif Denemesi). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Coffin, C. (2004). Learning to write history: The role of causality. Written communication, 21(3), 261-289.
• Çetintaş Yıldırım, F. (2010). Türkçede belirteç tümcecikleri: Sözbilimsel yapı çözümlemesi Çerçevesinde Bir Sınıflandırma Önerisi. [Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Çetintaş Yıldırım, F. (2015). “Çünkü” bağlacını içeren tümcelerde öznellik sunumu süreli yayınlardaki görünümler. 29. Ulusal Dilbilim Kurultayı, (21-22 Mayıs 2015). Kocaeli, Türkiye.
• Çetintaş Yıldırım, F. (2015). Subjectivity in complex sentences: The effects of converbs to causal relations. Dil Eğitimi ve Araştırmaları Dergisi, 1(1), 1-13.
• Çokal, D., Zeyrek, D., & Sanders, T. J. (2020). Subjectivity and objectivity in Turkish causal connectives? Results from a first corpus study on çünkü and için. Discourse Meaning: The View from Turkish, 223-247.
• Deniz Yılmaz, Ö, (2009). Türkiye Türkçesinde eylemsi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercan, G. S. (2008). Türkçe tarih ders kitaplarında nedenselliğin kurgulanması. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü.
• Ercan, G. S. (2019). Tarih metinleri, metin tipi ve nedensellik ilişkisi. İstanbul: Kriter Y.
• Göksel, A. ve Kerslake, C (2005). Turkish: A comprehensive grammar. Routledge.
• Gülsevin, G. (2001). Türkiye Türkçesinde birleşik zarf-fiiller. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(2), 125-143.
• Güven, M. (2022). Fiziksel nedenselliğin olumsuz hava durumu haberlerinde ifadesi üzerine. Dil ve Edebiyat Dergisi, 17(2), 47-72.
• Lewis, G. (2000). Turkish grammar. Oxford.
• Özcan, B. (2022). Eski Anadolu Türkçesinde nedensellik. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özsoy, S. ve Erguvanlı Taylan, E. (1998). Türkçede neden gösteren ilgeç yantümceleri. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 9, 116-125.
• Sak, H., Güngör, T. & Saraçlar, M. (2008). Turkish language resources: Morphological parser, morphological disambiguator and web corpus. In Advances in Natural Language Processing: 6th International Conference, GoTAL 2008 Gothenburg, Sweden, August 25-27, 2008 Proceedings (pp. 417-427). Springer Berlin Heidelberg.
• Spooren, W., Sanders, T., Huiskes, M., & Degand, L. (2010). Subjectivity and causality: A corpus study of spoken language. Empirical and experimental methods in cognitive/functional research, 241-255.
• Tiken, K. (1999). Türkiye Türkçesinde basit ve birleşik zarf-fiillerin ifade ve işlevleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 47(1999), 279-364.
• Tura Sansa, S. (1986). DIR in modern Turkish. A. Aksu Koç & E. Erguvanı-Taylan (Haz.) Proceeding of the Turkish Linguistics Conference, 9-10 Ağustos 1984 (145-159) İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
• Uslu, Z. (2001). Türkçede neden bildirme işlevi: ‘İçin’ ilgeci ve ‘-dAn’ eki. 15. Dilbilim Kurultayı: Bildiriler. Yıldız Teknik Üniversitesi Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 123-129.
• Uzun, L. (2001). Bilimsel metne özgü önbiçimlenişler ve bilimsel metin yazma edimi. Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 12(2), 197-204.
• Üstünova, K. (2016). Eylem işletimi. İstanbul: Sentez