UYGUR SİVİL BELGELERİNDEKİ HESAPLA İLGİLİ SÖZ VARLIĞINDAN HAREKETLE UYGURLARDA HESAP KAVRAMI VE KÜLTÜRÜ

Yıl 2018, Cilt: 7 Sayı: 4, 2078 - 2118, 15.12.2018

Şermin Kalafat

Öz

Hesap,
sayıların çeşitli matematik işlemlerinde kullanımını konu alan bilim dalıdır.
Zaman tayininden vergi alımına, alan hesabından pazar alışverişine kadar basit
veya karmaşık çok geniş sayma eylemlerinin sistemleşmiş alanı olan hesap ilmi,
şehirleşmenin ve medeniyetleşmenin bir işareti olarak takibe muhtaçtır. Bugüne
kadar Eski Türkçe Dönemi’ndeki sayı adları, sayı sistemleri ve bunların
kullanıldığı yerlere ilişkin tespitler, araştırmacılar tarafından ortaya
konulmaya çalışılmıştır. Ancak devrin söz varlığında geçen sa-, san-, sana-; sakış, sagış, artuk, eksük, kat,
bölüg, üçkil, törtkilvb. gibi
kelimeler hesap kültürü açısından incelenmemiştir.

Türk
yazı dili tarihi açısından bakıldığında, Osmanlı Dönemi’nde yazılmış hesapla
ilgili kaynaklara ulaşılabildiğinden, bu dönem için Türklerdeki hesap kültürüne
dair bir kanaat oluşturulabilmektedir. Ancak Eski Türkçenin (6-13.yy.) Türklerin matematik veya hesap
sistemleriyle ilgili bilgilerini gözlemleyebileceğimiz metinleri elimize
ulaşmadığından, Türklerin bu dönemdeki hesapla ilişkileri tam olarak
bilinememektedir. Köktürk ve Uygur devrinden zaman tayini ile ilgili bazı
bilgiler ortaya çıkmışsa da bunlar Osmanlıdan önce Türklerdeki hesap kültürünü
anlamak açısından yetersizdir. Bu açıdan Uygur sivil belgeleribir yol gösterici
olabilir.

Bu
çalışmada Uygur sivil belgelerindeki hesapla ilgili söz varlığına göre Uygurlar
Dönemi’ndeki Türk hesabı hakkındaki tespitlerimiz paylaşılacaktır. Araştırmanın
Türk bilim dili, matematik ve kültür tarihi çalışmalarına katkı sağlayacağı
düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Uygurlar, Uygur sivil belgeleri, hesap, kavram alanı, hesap kültürü

Kaynakça

• Arat, R R.(1964). Eski Türklerde hukuk vesikaları.Journal De la Societe Finno-ougrienne, Helsinki, 1964 ve Türk Kültürü Araştırmaları, 1, 1, Ankara.
• _____________. (2007). Kutadgu Bilig I.Ankara: TDK Yayınları.
• _____________. (2003).Kutadgu Bilig çeviri, Ankara: TTK Yayınları.
• _____________. (1979). Kutadgu Bilig III indeks.Haz. Eraslan, K., Sertkaya, O. F., Yüce, N., 47, Seri IV Sayı A 12, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Atalay, B. (2006).Divanü Lûgat-it-Türk C. I-II-II-IV. Ankara: TDK Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2016).Eski Uygurca din dışı metinlerin karşılaştırmalı söz varlığı.Ankara: TDK Yayınları.
• Caferoğlu, A. (2011).Eski Uygur Türkçesi sözlüğü.Ankara: TDK Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish.Oxford: Clarendon Press.
• Elmalı, M.(2016). Daśakarmathāvadānamālā (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbaskı).Ankara: TDK Yayınları.
• Erarslan, K. (2012).Eski Uygur Türkçesi grameri.Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkayonlu, Z. (2014).Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin).Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun,A. B. (2015).Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları.İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Fazlıoğlu, İ. (2010). Devletin hesabını tutmak: Osmanlı muhasebe matematiğinin teknik içeriği üzerine.Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, S. 17, s. 166, İstanbul.
• Gabain, A. V. (2003).Eski Türkçenin grameri. (Çev.Mehmet Akalın).Ankara: TDK Yayınları.
• Güvemli, O. (1995). Muhasebe Tarihi. C.I, İstanbul: Avcıol Basım-Yayın.
• Kalafat, Ş. (2015). Cāmiʿü’l-Ḥisāb (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin).Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kaymaz, Z. (2002).Türklerde sayı sistemleri.Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü,3, 419-429.
• Özyetgin, M.(2003). Eski Türkçede ölçü. Mustafa Canpolat Armağanı. (Yay. Aysu Ata Mehmet Ölmez).
• _____________. (2004a).Eski Türk vergi terimleri. Ankara: Köksav Yayınları.
• _____________.(2004b).Eski Türklerde ödeme araçları: kâğıt para çav’ın kullanımı.Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 1, 1.
• ____________. (2005). Eski Türklerde vasiyetname geleneği. Orta Zaman Türk Dili ve Kültürü Üzerine İncelemeler. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• ____________. (2014).İslam öncesi Uygurlarda toprak hukuku.İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Tekin, T. (2003).Orhon Türkçesi grameri.Türk Dilleri Araştırmaları Dizis: 9, İstanbul.
• Tokyürek, H. (2014). Eski Uygurca sayı sistemlerinde takı ve artokı sözleri üzerine.Türkbilig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 28, 1-12.
• Turkish Turfan Text ABAW Berlin I 1929; II. 1929; III 1930, IV 1930, V. 1931 (W. Bang -A. Von Gabain); VI. 1934 (W. Bang-G.Rachmatı- W Eberhard); VIII. 1954, IX. 1958, X. 1959 (A. Von Gabain).
• Yamada, Nobuo. (1993) Uygur satış mukavelesi belgelerinin şekilleri.(Çev. Emine Gürsoy Naskali).TDED, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi. C. XXVI, İstanbul.
• Güncel Türkçe sözlükhttp://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5afe9532193828.13490663 Erişim tarihi: 08.03.2018.