SALTUKLU ESERLERİNDEN TEPSİ MİNARE ÜZERİNDEKİ KÛFÎ KİTABENİN KALİGRAFİSİ ÜZERİNE

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 1, 1 - 27, 15.03.2019

Levent Alyap

Öz

Türkler
İslamiyet’i kabul etmeden önce Kök-Türk Alfabesi’ni, Soğd Alfabesi’ni ve bu alfabeden
geliştirdikleri Uygur Alfabesi’ni günlük hayatta kullandıkları gibi asırlar
boyu anıtsal eserlerine nakşetmişlerdir. Kök-Türk kağanlarından Bilge Kağan’ın,
kardeşi Köl Tigin’in vefatı üzerine hazırlattığı anıta nakşettirdiği mDTixT : YTugyb / Bengü taş tokıtdım / Ebedî taş hakkettirdim (Alyılmaz, 2005,
s. 12-13) ifadesi, yazının plastik sanatlarda titizlikle uygulandığını
gösterdiği gibi sonraki yıllarda Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar uzanan
coğrafyada ortaya konulacak sayısız ebedî anıtsal eserin başlangıç noktasını da
oluşturmuştur.

Türklerin,
yazı ile bütünleşen sayısız ebedî anıtsal eserlerinden biri de Saltukluların
inşa ettiği Erzurum’daki Tepsi Minare’dir.

Bu
çalışmanın amacı eserlerde yalnızca belirli açılardan çekilmiş fotoğraflarla
görebildiğimiz, Tepsi Minare’nin üzerinde yer alan muhteşem kûfi kaligrafisini
bilişim teknolojisinden yararlanarak bir bütün olarak ele almaktır.

Makalede
kûfî karakterin 3D modelleme tasarımlarıyla minaredeki konumu gösterilmiş; tuğla
yerleştirme düzeni ve tipografik açıdan karakter anatomisi incelenmiş; eserdeki
yazıdan hareketle True Type Font dosyası oluşturulmaya çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Selçuklular, Saltuklular, Tepsi Minare, kûfî, kaligrafi, tipografi, font

Kaynakça

• Alyılmaz, C. (2005). Orhun yazıtlarının bugünkü durumu. Ankara.
• Alyılmaz, C. (2007). (Kök)Türk harfli yazıtların izinde. Ankara.
• Alyılmaz, C. (2011). Azerbaycan’daki Arap harfli yazıtların bugünkü durumu. Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1, Ankara, 358-389.
• Alyılmaz, C. ve Alyılmaz, S. (2010). Nahçıvan’daki eski Türk kültür ve uygarlık eserleri. Türk Dünyası Mimarlık ve Şehircilik Kurultayı Bildirileri, III, Ankara, 181-192.Arık, R. (1969). Erzurum’da iki cami. Vakıflar Dergisi, VIII, 149-159.
• Aslanapa, O. (1990). Türk sanatı. Ankara.
• Aslanapa, O. (2002). İlk müslüman Türk devletlerinde kültür ve sanat. Türkler, 6, Orta Çağ, Ankara, 9-45.
• Babayar, G. (2014). Batı Köktürk ve Orta Asya Bozkır Hanlıklarının sikkelerindeki damgalar. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1(1), İstanbul, s. 9-29.
• Bakırer, Ö. (1971). Anadolu’da XIII. yüzyıl tuğla minarelerinin konum, şekil, malzeme ve tezyinat özellikleri. Vakıflar Dergisi, 9, Ankara, s. 337-366.
• Bakırer, Ö. (1980). A Study on the use brickbands in Anatolian Seljuk Architecture. M.E.T.U. Journal of the Faculty of Architecture, 6(2), Ankara. 143-181.
• Bakırer, Ö. (1982). Kufî yazıda geometrik yorumlar üzerine bir deneme. Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, I, İzmir, s. 1-20.
• Beygu, A. Ş. (1936). Erzurum tarihi. anıtları, kitabeleri. istanbul.
• Bonner, J. (2017). Islamic Geometric Patterns, Their Historical Development and Traditional Methods of Construction. New Mexico.
• Brosset, M. (1843). Notice sur le Mari Russe de Thamar, reine de Georgie. Bulletin, de la classe des Sciences Historiques, Philologiques et Politiques de l’académie Impériale des Sciences, No: 14-15, Sain-Pétersbourg, 209-229.
• Brosset, M. (1849). Historie de la Géorgie. S.-Pétersbourg.
• Defrémery, C. (1848). Historie des Seldjoukides, Extraite du Tarikhi Guzideh, ou Historie choisie d’Hamd-Allah Mustafui, traduite et accompanée de notes. Journal Asiatique, Quatrième Série, Tome XI, M DCCC XLVIII, (Avril-Mai), Paris, 417-462.
• Defrémery, C. (1848). Historie des Seldjoukides, Extraite du Tarikhi Guzideh, ou Historie choisie d’Hamd-Allah Mustafui, traduite et accompanée de notes. Journal Asiatique, Quatrième Série, Tome XII, M DCCC XLVIII, (Septembre), Paris, 259-279.
• Defrémery, C. (1848). Historie des Seldjoukides, Extraite du Tarikhi Guzideh, ou Historie choisie d’Hamd-Allah Mustafui, traduite et accompanée de notes. Journal Asiatique, Quatrième Série, Tome XII, M DCCC XLVIII, (Octobre), Paris, 334-370.
• Defrémery, C. (1849). Fragments de Géographes et d’Historiens Arabes et Persans Inédits. Journal Asiatique, Quatrième Série, Tome XIII, M DCCC XLIX, Paris, 457-522.
• Defrémery, C. (1849). Historie des Seldjoukides, Extraite du Tarikhi Guzideh, ou Historie choisie d’Hamd-Allah Mustafui, traduite et accompanée de notes. Journal Asiatique, Quatrième Série, Tome XIII, M DCCC XLIX, (Janvier), Paris, 15-55.
• Ettinghausen, R. (1970). The Flowering of Seljuq Art. Metropolitan Museum Journal, Vol. 3, Chicago, 113-131.
• Ettinghausen, R. (1975). İslamic art. The Metropolitan Museum of Art Bulletin, Spring, Volume XXXIII, 2, New York, 1-53.
• Farid, A. (2014). A Comparison of Kufic plaster ınscriptions of the phrase “ın the name of God” in Iran (With an Emphasis on Seljuk and Ilkhanid Periods). Honar-Ha-Ye-Karbordi Journal of Art Faculty of Semnan University, 3/4, Summer, Semnan, 25-38.
• Giyasi, J. (2013). Azerbaijan. The Artistic culture of Central Asia and Azerbaijan in the 9th-15th centuries, IV, Architecture, Samarkand-Tashkent, 216-264.
• Gürbüz, O. (2002). Saltuklular. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kafesoğlu, İ. (1972). Selçuklu tarihi. İstanbul.
• Kara, F. (2017). Saltuklu dönemi Erzurum kitabeleri. Türk Dünyası, Dil ve Edebiyat Dergisi, 43, Ankara, 359-384.
• Kılıç, E. (1997). Çağdaş Resim Sanatının oluşmasında Doğu ve İslam Sanatlarının etkisi. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 3, Erzurum, 49-70.
• Kındığılı, M. L. (2018). Orta Asya’dan Anadolu’ya bir miras: Erzurum İç Kale Minaresi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 62, Erzurum, 251-282.
• Konukçu, E. (2018). Saltuklu Emiri Gâzi devrine ait gözetleme kulesi. Beyaz Şehir Palandöken Kültür Sanat tarih Edebiyat,28, Erzurum, s. 8-10.
• Konyalı, İ. H. (1960). Abideleri ve kitabeleri ile Erzurum tarihi. Ankara.
• Küçük, C. (1995). Erzurum. TDV İslam Asiklopedisi. 11, İstanbul. 321-329.
• Mau-Tsai, L. (2006). Çin kaynaklarına göre Doğu Türkleri. İstanbul.
• Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu mimari süslemesi ve el sanatları. Ankara.
• Özkan, H. (2016). Saltuklu mimarisi. Erzurum.
• Sarıkavak, N. K. (1997). Tipografinin temelleri. Ankara.
• (Som), Nusret M. (2005). Tarihçe-i Erzurum. yay. haz. A. Fidan. İstanbul.
• Sümer, F. (1971). Saltuklular. Selçuklu Araştırmaları Dergisi (Journal of Seljuk Studies) III’den ayrı basım, Ankara, 391-437.
• Turan, O. (1998). Doğu Anadolu Türk devletleri tarihi. İstanbul.
• Turan, O. (2009). Selçuklular târihi ve Türk-İslâm medeniyeti. İstanbul.
• Tüfekçioğlu, A. (2002). Türk mimarisinde yazı. Türkler, 6, Orta Çağ, Ankara, 158-182.
• Ünal, R. H. (1968). Les monuments Islamiques anciens de la ville d'Erzurum et de sa region. Paris.
• Yurttaş, H. (2001). Erzurum Ulu Camii’ne ait yeni bir kitabe ve yapı hakkında bazı düşünceler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 17, Erzurum, 191-207.
• Zambaur, E. De. (1927). Généologie et de Chronologie pour l’historie de l’Islam. Hanovre.