FETHALİ KAÇAR'IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİ SÖZLÜĞÜNÜN SÖZLÜK BİLİMİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 1, 53 - 92, 15.03.2019

Farhad Rahimi

Öz

Çağatay Türkçesi, Doğu Türklerinin 15. yüzyılın başlarından 20.
yüzyılın başlarına kadar kullanılmaya devam eden yazı dilidir. Nevāyí'nin ölümünden sonra, onun eserlerinin kolayca okunması için,
İslam dünyasının her bir köşesinde çeşitli sözlükler yazılmaya başlandı. Genellikle
Osmanlı İmparatorluğu, İran, Azerbaycan, Hindistan ve Türkistan'da yazılan ve
Türk dilinin gelişme tarihi için çok büyük bir değere sahip olan bu sözlükler bir sözlükçülük ekolü oluşturmuştur. İran
sahasında da ‘Alí Şír Nevāyí'nin eserlerini anlamak üzere birçok Çağatay Türkçesi sözlüğü düzenlenmiştir.
Bunlardan bir tanesi Fetģ-‘Alí Bin Kelb-‘Alí Bin Mürşid Ķulı Bin
Fetģ-‘Alí Ķacar-ı Ķazvíní tarafından 1861'de İran'da yazılmış ve
Çağatay Türkçesi-Farsça bir sözlük olan Luġat-ı Etrākiyye'dir. Bu
çalışmada adı geçen eser, sözlük bilimi açısından değerlendirilmiş ve
leksikografik özellikleri tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Çağatay Türkçesi Sözlükleri, Nevāyí, Sözlük Bilimi, Fethali Kaçar, Luġat-ı Etrākiyye, İran, 19. yüzyıl

Kaynakça

• ‘Alí Şír Nevāyí (20 cilt) (1987-2003). Taşkent: Özbekistan SSR Fenler Akademiyası. Eser-Özb
• Abik, A. D. (1993). Ali Şir Nevayi'nin risaleleri tarih-i enbiya ve hükema, tarih-i müluk-i acem, münşeat: metin gramatikal indeks-sözlük (2 cilt). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. TM
• Akdoğan, Y. (1999). Azerbaycan Türkçesi’nden TürkiyeTürkçesi’ne büyük sözlük. İstanbul: Beşir. Azb.Tr
• Arat, R. R. (2006). Gazi Zahíreddin Muhammed Babur: Baburnāme. İstanbul: Kabalcı. Arat-Babür
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Akçağ. Hak.Tr
• Borovkov, A. K. (1961). Bedā’i‘ Al-Luġat: Slovar šāli‘ imāní geratskogo k soçineniyam Alişera Navoi. Moskova: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Narodov Azil. BL
• Burhan, Muhammed Hüseyin Bin Halef-i Tebrizî (ş.1342). Burhan-ı katı. cilt I-V, hzl. Muhammed Muin, Tahran: İbn-i Sina Kitabçısı. BR-Muin
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. London: Oxford Üniversitesi.
• Dinçer, L. (1970). Lušfí Kitāb-ı gül nevrūz. Yayımlanmamış Mezuniyet Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, İstanbul. GN
• Dirayeti, M. (ş.1389). Fihristvare-i dest-niviştha-yı İran (Dena). cilt 8, Tahran: Kitabhane, Müze ve Merkez-i Esnad-i Meclis-i Şura-yı İslami.
• Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und Mongolische elemente im nuepersischen. Band I-IV, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Efşar, İrec, Danişpejuh, Muhammed Taki (ş.1363). Fihrist-i nüshaha-yı hatti-yi kitabhane-yi milli-yi melik, cilt 5, Mecmuaha ve Cönkha. Tahran: Hüner.
• Envar, A. (ş.1371). Fihrist-i nüsah-ı hatti-yi kitabhane-yi milli-i İran. cilt 4, Tahran: Kitabhane-yi Milli-i İran.
• Eraslan, K. (2001). ‘Alí Şír Nevāyí: Mecālisü'n-Nefayis I (Giriş ve Metin). Ankara: TDK. MN
• Erbay, F. (2008). W. Radloff'un ‘Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy’ adlı eseri ve eserde geçen çağatay türkçesine ait kelimelerin incelenmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.Radloff
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti't-Türk. Ankara: TDK. DLT
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• Eşkeveri, A. H. (ş.1388). Fihrist-i nüshaha-yı hatti-yi merkez-i ihya-yı miras-ı İslami. cilt 10, Kum: Vefa.
• Fetģ-‘Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Behcetü'l-Luġat. İran-Tahran Milli Ktp., nr. F-1836 el yazması. M2
• Fetģ-‘Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Etrākiyye. İran-Tahran Üniversitesi-İlahiyat Fakültesi Ktp., nr. B-150 el yazması. TÜ
• Fetģ-‘Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Lüġat-ı Etrākiyye. İran-Tahran Milli Ktp., nr. F-1835 el yazması. M1
• Fetģ-‘Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Meķālíd-i Türkiyye. İran-Kum-Merkez-i İhya-yı Miras-ı İslami Ktp., nr. 4343 el yazması. İH
• Fetģ-‘Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Meķālíd-i Türkiyye. İran-Tahran Melik Milli Ktp., nr. 396/1 el yazması. ML
• Ģakím Muģammed Ĥoyí. Ĥulāŝa-yı ‘Abbāsí. Tahran-Meclis Ktp., nr. 855 (Sebt nr. 13670) el yazması. HA
• Golden, Peter B. (2000). The King's Dictionary. Leiden-Boston-Köln: Brill. King
• Grönbech, K. (1992). Kuman lehçesi sözlüğü: Codex Cumanicus'un Türkçe sözlük dizini (çev. Kemal Aytaç). Ankara: Kültür Bakanlığı. CC
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: TDK.
• Gürsoy, E. ve Duranlı, N. M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Ankara: TDK. Alt.Tr
• Hücceti, M. B. (ş.1345). Fihrist-i Nüshaha-yı Hatti-yi Kitabhane-yi Danişkede-yi İlahiyat ve Maarif-i İslami-yi Danişgah-ı Tahran (denetleme: Muhammed Taki Danişpejuh). Tahran.
• Kaçalin, M. (2011). Niyāzi: Nevāyí'nin sözleri ve Çağatayca tanıklar (el-Luġātu'n-Nevāiyye ve'l-İstişhādātu'l-Caġātāiyye). Ankara: TDK. AŞ
• Karaağaç, G. (1997). Lutfí divanı: giriş-metin-dizin-tıpkıbasım. Ankara: TDK. LD
• Karaörs, M. (2006). ‘Alí Şir Nevāyí: Nevādirü'ş-Şebāb. Ankara: TDK. NŞ
• Kaya, Ö. (1996). ‘Alí Şír Nevāyí: Fevāyidü'l-Kiber. Ankara: TDK. FK
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Vehbi, B. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ. Kzk.Tr
• Kut, G. (2003). ‘Alí Şír Nevāyí Ġarā’ibü'ŝ-Ŝıġar: inceleme-karşılaştırmalı metin. Ankara: TDK. GS
• Lessing, F. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük. cilt I-II (çev. Günay Karaağaç). Ankara: TDK. Moğ-Les
• Magrufova, Z. M. (1981). Özbek tilining izahlı lugati cilt I-II. Moskova. Özb.Tr.İzahlı
• Mírzā Mehdí Ĥan Esterābādí. Senglāĥ. İran-Tahran Milli Ktp., nr. F-1141 el yazması. SG
• Naŝírí, Abdu'l-Cemíl. Kitāb-ı Türkí. Tahran Üniversitesi-Merkez Ktp., nr. 8336 el yazması. NS
• Necip, Emir Necipoviç (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (çev. İklil Kurban), 2. Baskı. Ankara: TDK. YUyg.Tr
• Nevāyí, ‘Alí-şír (1289/1872). Mahbūbu'l-Ķulūb. İstanbul: Matbaa-yı Amire. MK-Amire
• Nevāyí, ‘Alí-şír. Dívān-ı Ġazaliyyāt-ı Nevāyí. İran-Tahran Meclis Ktp., nr. 15229 el yazması. Divan-Yazma
• Nevāyí, ‘Alí-şír. Ĥamse-yi Emír ‘Alí-şír Nevāyí. İran-Tahran Meclis Ktp., nr. 214629 taş basması. Hamse-Taşbasma
• Nevāyí, ‘Alí-şír. Külliyāt-ı Nevāyí. cilt I, Fransa-Milli (Paris Bibliotheque Nationale) Ktp., nr. 316 el yazması. Külliyat-Yazma1
• Nevāyí, ‘Alí-şír. Külliyāt-ı Nevāyí. cilt II, Fransa-Milli (Paris Bibliotheque Nationale) Ktp., nr. 317 el yazması. Külliyat-Yazma2
• Nevāyí, ‘Alí-şír. Külliyāt-ı Nevāyí. Tebriz-Milli Ktp., nr. 3582 el yazması. Külliyat-Yazma-TB
• Ölmez, Z. Kargı (1993). Mahbūbü'l-Kulūb (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. MK
• Ölmez, Z. Kargı (1996). Ebulgazi Bahadır Han: Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 3, Ankara. ŞT
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK. Tatar.Tr
• Özönder, S. Barutçu (2011). ‘Alí Şír Nevāyí: Muģākemetü'l-Luġateyn (İki Dilin Muhakemesi). 2. baskı, Ankara: TDK. MU
• Rahimi, F. (2018). Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
• Sabir, M. (1961). Ali Şir Nevâî'nin İlk mesnevisi hayretü'l-ebrar hakkında araştırmalar: edisyon kritik-imlâ-dil hususiyetleri ve lügatçe. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. (Türkiyat Enstitüsü nüshası). HE
• Starostin, S. A., Dybo, A. V. ve Mudrak, O. A. (2003). An etymological dictionary of Altaic Languages. Leiden/Boston: Brill.
• Şavk, Ü. Çelik (2011). ‘Ali Şir Nevayi: Leylí vü Mecnūn (2. Baskı). Ankara: TDK. LM
• Şemsiyev, P., İbrahimov, S. (1972). Ali Şer Nevaiy asarlari lugati. Taşkent. Şemsiyev
• Şen, M. (1993). Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbur: Bâburname giriş-metin (Kâbil Ve Hindistan bölümleri)-açıklamalı dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. TB
• Şeyh Süleyman Efendi. (1298). Lügat-i Çağatay ve Türki-yi Osmani I. Cilt. İstanbul: Mehran Matbaası. SL
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK. Mlk.Tr
• TDK. (1993). Derleme sözlüğü cilt I-IX (2. Baskı). Ankara: TDK. Derleme
• Tekin, G. Alpay (1994). ‘Alí Şir Nevāyí Ferhād ü Şírín: İnceleme-Metin. Ankara: TDK. FŞ
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. ve Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 18. Trkm.Tr
• Temir, A. (1986). Moğolların gizli tarihi (2. Baskı). Ankara: TTK. MGT-Temir
• Toparlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü (2. baskı). Ankara: TDK. Kıpçak
• Tören, H. (2001). ‘Alí Şir Nevāyí sedde-i İskenderí: İnceleme-Metin. Ankara: TDK. Sİ
• Türkay, K. (2002). ‘Alí Şír Nevāyí: Bedāyi‘u'l-Vasaš üçünçi dívān. Ankara: TDK. BV
• Vaŝŝāf, ‘Abdu'llāh. Tāríĥ-i Vaŝŝāf (Ferheng-i Vaŝŝāf bölümü). İran-Tahran Meclis Ktp., Sebt nr. 2221 taş basması (Bombay, h. 1269). FV
• Vaŝŝāf, ‘Abdu'llāh. Tāríĥ-i Vaŝŝāf. İran-Tahran Meclis Ktp., Sebt nr. 2221 taş basması (Bombay, h. 1269). Vassaf
• Yaman, E. ve Mahmud, N. (1998). Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi-Özbek Türkçesi karşılıklar kılavuzu. Ankara: TDK. Özb.Tr
• Yudahin, K. (1988). Kırgız sözlüğü (çev. Abdullah Taymas). Ankara: TDK. Krgz.Tr