TÜRK DİLİNDE ÇEKİM EDATLARININ İSİM HÂLİ TERCİHLERİ

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 1, 133 - 158, 15.03.2019

Ümit Hunutlu

Öz

Bu çalışmada edatlar isim hâl ekleriyle birleşim şekilleri ve
anlamsal özellikleri bakımından değerlendirilmiştir. Değerlendirme yapılırken
son çekim edatlarının köken bilgisi ve isim hâl eklerinin işlevsel özellikleri
üzerinde durulmuştur. Edatların kendinden önce istedikleri hâl ekleri ve
bunların tarih içindeki değişim özellikleri incelenmiştir.

İsim veya fiil köklerinden kaynağını alan edatların dilin tarihî
gelişimi içinde kalıplaşmaya giderken değişimler yaşaması kaçınılmazdır. Bu
değişim sırasında edatlar öncesindeki hâl ekleri de farklılaşmıştır. Edata
kaynaklık eden fiil veya ismin anlam özelliklerindeki değişmeler, başka
dillerden alınan edatların kullanım özelliklerinin Türk diline sirayet etmesi
hâl eki isteminde farklılıklara yol açmıştır.

Bugün edatların öncesinde gelen isimlerin “yalın hâl, ilgi hâli,
yönelme hâli, çıkma hâli ve vasıta hâliyle” edatlara bağlandığı genel bir
kanıdır. Eski Türkçenin ilk ürünlerine bu sınıflandırmaya göre bakılmış ve çoğu
edatın yalın isimlere gelerek edat grubu oluşturduğu düşünülmüştür. Ancak Eski
Türkçedeki edatların öncesindeki yalın isimlerin çoğu işaretsiz yükleme hâli
niteliğindedir.

Bu çalışmada son çekim edatlarının hangi sebeplerle ve ne şekilde
kendilerinden önce bir isim hâline ihtiyaç duyduğu belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Edat, hâl eki, Türk dili

Kaynakça

• Alyılmaz, C. (1994). Orhun Yazıtlarının söz dizimi. Erzurum:Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Yay.
• Alyılmaz, C. (1999). Zamir n’si Eski Bir İyelik Ekinin Kalıntısı Olabilir mi? Türk Gramerinin Sorunları II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 403-415.
• Alyılmaz, C. (2005). Orhun Yazıtlarının bugünkü durumu. Ankara: Kurmay Yay.
• Bayraktar, N. (2004). Türkçede fiilimsiler. Ankara: TDK 838.
• Demirbilek, S. (2008). “Tegi” edatı ve türevleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1(2), 94-101.
• Doğan, N. (2014). Çok işlevlilik açısından Türkçe edatların söz dizimsel ve anlam bilimsel yapısı. Dil Araştırmaları, 15, 105-119.
• Ercilasun, A. (2004). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Brill, Leiden-Boston.
• Gabaın, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. (Çev. Mehmet AKALIN). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Grönbech, K. (2011). Türkçenin yapısı. (Çev. Mehmet AKALIN). Ankara: TDK Yayınları.
• Gülsevin, G. (2009). Zamirlerin edatlarla birleşmesinde bazı özel durumlar ve isim tamlaması sorunu üzerine. İstanbul Kültür Ünv., Uluslararası Türk Edebiyatı Kongresi: Türkçe’nin Söz Dizimi ve Türk Edebiyatında Üslup Arayışları, 27 28 Ağustos 2007. s. 231 238.
• Günday H. ve Şahin Ş. (2000). İşlevsel özellikleri ve tercüme teknikleri açısından Arapça’da edatları – Örnek tercüme metinlerle destekli çözümleme yöntemleri. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1984). Türk dilinde edatlar (En Eski Türkçe metinlerden zamanımıza kadar). İstanbul: Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2008), Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hunutlu, Ü. (2015). Köktürk ve Uygur Türkçesinde yan cümleler. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Kara, F. (2009). Edat ve Zarf üzerine bazı düşünceler. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4(3), 1281-1300.
• Karaağaç, G. (2009). Edat üzerine düşünceler. Gazi Türkiyat, 15, 157-169.
• Karahan, L. (2011). Yükleme (accusative) ve ilgi (genitive) hâli ekleri üzerine bazı düşünceler. Türk Dili Üzerine İncelemeler. Ankara: Akçağ Yayınları, s. 211-219.
• Karahan, L. (2006). Türkçede söz dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2005). uçun~üçün~için vb. edatlarının yapısı üzerine. Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Li, Y. (2004). Türk dillerinde sontakılar. İstanbul: Türk Dilleri Araştırma Dizisi: 40.
• Oruç, B. (1994). Oğuz grubunda edatlar. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ölker, P. (2014). İçin edatının standart dışı kullanımları. Türkiyat Mecmuası, 24, 171-193.
• Öner, M. (2003). Edatların “karşılaştırma” ve “sınırlandırma” bağlantıları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1999 / I-II, Ankara, 147-157.
• Öner, M. (2017). Türkçede edatlaşmış zarf fiiller. XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, 25-28 Eylül 2017 Bükreş Romanya, 426-429.
• Öner, M. (2018). Türkçede eş sesli son çekim edatı bile ve kuvvetlendirme edatı bile. Dil Araştırmaları, 23, 7-21.
• Sev, G. (2007). Tarihi Türk lehçelerinde hâl ekleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Şirin, H. (2015). Kül Tigin Yazıtı, notlar. İstanbul: Bilge Kültür ve Sanat.
• Tekin, T. (1968). A grammar of Orkhon Turkic. Indiana University, Bloomington.
• Tekin, T. (2003), Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: Türk Dili Araştırmaları Dizisi.
• Tiken, K. (2004), Eski Türkiye Türkçesinde edatlar, bağlaçlar, ünlemler, zarf fiiller. Ankara: TDK Yayınları.
• Türk, V. ve Özalan, U. (2014). Kutadgu Bilig’deki sanı edatı üzerin. Bilig Dergisi, 71, 233-246.
• Zengin, A. (2016). Orhun Türkçesinde çekim edatları. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 53(2015-2), 111-136.