HALAÇLARIN MENŞEİ

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 1, 632 - 654, 15.03.2019

Hasan Bayburtluoğlu Mehmet Tezcan

Öz

Halaçlar üzerine Oğuz Kağan Destanı’nın Uygurca ve
Farsça metinlerinden bilgiler elde etmekteyiz. Bilhassa X-XIV. yy. İslâm
coğrafyacıları ve âlimleri söz konusu kavim üzerine bilgiler sunmuştur. Ayrıca
nümizmatik bulgular da bizi aydınlatan önemli kaynaklardır. Söz konusu
kaynaklarda Halaçlar, “Kalaç, Halaç, Hılcî, Halacî” şeklinde geçmektedir.
Yaşadıkları coğrafi bölge ise Tohâristan olarak gösterilmektedir. Halaçlar,
Amuderya’nın güneyine erken inen Türk toplulukları arasındadır. Amuderya’nın
güneyinde ilk olarak VII. yy.’ın son çeyreğinde Samingan vilayetinde bulunan iki
Baktriya vesikasında isimleri “Xalaso” şeklinde geçmektedir. Çin yıllıklarında
ise (Xin-Tangshu) aynı bölgede
“Hedaluozhi”-“Gedaluozhi” isimleri ile belirirler. Amuderya’nın güneyinde elde
edilen Brahmice yazılı sikkelerde “Hitivira Kharalaca” yani “Halaç İlteberi”
yazılı paralar vesilesiyle izleri sürülebilmektedir. Menşeleri üzerine çeşitli
görüşler vardır. Özellikle onların Karluklarla aynı kavim oldukları ve
Eftalitlerin kalıntısı oldukları üzerine sunulan bilgiler önem ihtiva eder. Bu
görüşlerden başka onların, Oğuzlara mensup olduğunu belirten tarihçiler de
vardır.

Anahtar Kelimeler

Halaç, Karluk, Eftalit, Oğuz, Baktriya

Kaynakça

• Abaev, T. (2018). Tyurki-Hildji v Afganistane. S. S. Kamoliddin (Dü.). Problema Etnogeneza i Etniçeskoy İstorii Narodov Sredney Azii (s. 31-40) içinde. Saarbrücken: Lambert Academic Publishing.
• Ağca, F. (2016). Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı (Metin-Aktarma-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Alram, M., & Lo Muzio, C. (2006). A New Coin Type of the Khalaj. Journal of Inner Asian Art and Archeology, 1, 133-139.
• Arat, Reşit R. (1939). Fatih Sultan Mehmed’in Yarlığı. Türkiyat Mecmuası, 6, 285-322.
• Aydın, E. (2007). Şine Usu Yazıtı. Çorum: KaraM Yayınları.
• Aydın, E. (2011). Uygur Kağanlığı Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Bang, W., & Reşit R. (1936). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Burhaneddin Basımevi.
• Bayburtluoğlu, H. (2018). VII-X. Yüzyıllarda Toharistan Bölgesinde Halaçlar. Genç Kalemler Dergisi. (5), 42-44.
• Bosworth, C. E., & Clauson, S. G. (2007). Al Xwârazmî on the Peoples of Central Asia. C. E. Bosworth (Dü.). The Turks in the Early Islamic World (Cilt 9, s. 167-177) içinde. London: Ashgate Variorum.
• Dani, A. (1996). Eastern Kushans, Kidarites in Gandhara and Kasmir, and Later Hephthalites. B. A. Litvinsky & vd. (Dü.). History of Civilizations of Central Asia (Cilt 3, s. 167-180) içinde. Paris: UNESCO Publishing.
• Demir, N., & vd. (2015). Oğuzname (Kazan Nüshası). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Djumaniyazova. (2016). Tyurki Toharistana: Karluki ili Haladji?. S. S. Kamoliddin (Dü.). Problema Etnogeneza i Etniçeskoy İstorii Narodov Sredney Azii (s. 69-74) içinde. Saarbrücken: Lambert Academic Publishing.
• Dobrovits, M. (2011). The Altaic World Throug Byzantine Eyes: Some Remarks on the Historical Circumstances (AD 569-570). Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 64(4), 373-409.
• Dodangeh, A. (2010). Fahreddîn Mubârekşâh’ın Şecere-yi Ensâb İsimli Eserinin Türkçe Tercümesi. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Dergisi, (188), 1-28.
• Ebul Gazi Bahadır Han. (1996). Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soy Kütüğü). Z. K. Ölmez (Dü.). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Ebû’l-Gâzi Bahâdır Han. (2015). Şecere-yi Terâkime. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ekrem, E. (2003). Hsüan-Tsang’ın Seyahatnamesi’ne Göre Türkistan. (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü
• El-Hamevî, Şeyhu’l-İmâm Şihâbüddin Ebî Abdullah Yâkût bin Abdullah. (1977). Mu’cemü’l-Büldân (Cilt 4). Beyrut: Dâr-ı Sâdr.
• El-Hârizmî, Abdullah Muhammed bin Ahmed bin Yusuf. (2008). Mefâtihu’l-‘Ulûm. (A. El- A’sem, Nşr.). Beyrut: Dârü’l-Menâhil.
• El-Mağribî, Ebü’l-Hasan Ali bin Mûsa bin Sa’îd. (1970). Kitâbü’l-Coğrafya. (İ. El-‘Arabî, Nşr.). Beyrut.
• Et-Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed bin Cerîr. ty. Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk (Cilt 7). Matbaatu’l- Huseyniyetu’l-Mısriyye.
• Esin, E. (1972). Butân-ı Halaç (M. VII.-X.Yüzyıllarda Halaç Kültürünün Sanat Eserlerine Akisleri). Türkiyat Mecmuası, 17, 25-67.
• Gömeç, S. (2009). Divanü Lûgat- İt-Türk’de Geçen Yer Adları. Tarih Araştırmaları Dergisi, 28 (46), 1-33.
• Hemedânî, Reşîdeddîn Fazlullâh. (2005). Câmiü’t-Tevârîh (Târîh-i Oğuz). Tahran: Mîrâs-ı Mektûb.
• Hudûd al-Âlam (The Regions of the World). (1982). (V. Minorsky, çev.). London: E.J.W. Gibb Memorial Trust.
• Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Mağrib. (1983). (Menûçihr-i Sütûde Nşr.). Tahran: Kitâbhâne-i Tahûrî.
• Inaba, M. (2005). The Identity of Turkish Rulers to the South of Hindukush from the 7th to the 9th Centuries A.D. Zinbun, no. 34, 1-19.
• İbn Haldun. (1997). Mukaddime I. (Z. K. Ugan, çev.). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• İbn Havkal. (1800). The Oriental Geography of Ebn Haukal. (W. Ouseley, çev.). London: Oriental Press.
• İbn Havkal. (2017). 10. Asırda İslâm Coğrafyası. (R. Şeşen, çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• İbn Hordadbeh. (1986). Kniga Putey I Stran. (N. Velihanova, Perevod s Arabskogo, Kommentariy, İssledovanie, Ukazateli i Kartı). AN Azerbaydjanskoy SSR, İnstitut Vostokovedeniya, Baku: “Elm”.
• İbn Hurdâzbih, Ebü'l-Kâsım Ubeydullah bİn Abdullah. (1889). El-Mesâlik ve’l-Memâlik. M. J. de Goeje (Dü.). Leiden: Brill.
• İbn Hurdazbih. (2008). Yollar ve Ülkeler Kitabı. (M. Ağarı, çev). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• İbn Hurdazbih. (2013). Kitâbu’l-Mesâlik ve’l-Memâlik. (Y. Z. Yörükân, çev.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• İstahrî, Ebû İshak İbrâhim bin Muhammed el-Fârisî’ el-Kerhi. (1927). Kitâbü’l-Mesâlik ve’l Memâlik. M. J. de Goeje (Dü.). Leiden: Brill.
• İstahri. (2015). Ülkelerin Yolları. (M. Ağarı, Çev.). İstanbul: Ayışığı Kitapları.
• Kafesoğlu İbrahim. (2011). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kaşgarlı Mahmud. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi (Cilt 3). (B. Atalay, çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kâşgarlı Mahmud. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. (A. B. Ercilasun, & Z. Akkoyunlu, çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Khajeh, B. H. (2013). İran'da Yaşayan Halaç Türklerinin Sosyo-Kültürel Yapısı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kitapçı, Z. (2004). İlk Müslüman Türk Hükümdarları ve Hâkanları. Konya: Yedikubbe Yayınları.
• Kitapçı, Z. (2009). Orta Asya'da İslâmiyet'in Yayılışı ve Türkler. Konya: Yedi Kubbe Yayınları.
• Konukçu, E. (2002). Akhunların Kalıntısı Olarak Kalaçlar (Halaçlar). H. C. Güzel, & vd. (Dü.). Türkler (Cilt I, s. 1348-1356) içinde. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Köprülü, F. (1987). Halaç. İslam Ansiklopedisi (Cilt 5/1, s. 109-116) içinde. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Mangaltepe, İ. (2009). Bizans Kaynaklarında Türkler (Menandros Protektor ve Theophylaktos Simokattes). İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Marvar-rúdí, Fakhru'd-din-Mubáraksháh, (1927). Ta’ríkh-i Fakhru’d-Dín Mubârakshâh. (E. D. Ross, Dü.). London: Routledge.
• Marquart, J. (1901). Ērānšahr. Berlin: Weidmannsche Buchhandlung.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes Tariat Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık.
• Oğuzname Destanı. (1998). İstanbul: Kaya Basım.
• Ögel, B. (1951). Şine Usu Yazıtının Önemi. Belleten, XV (59), 361-379.
• Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi (Cilt I). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ükten, S. S. (2010). Kazan Oğuznamesi’nin Tarihsel ve Kültürel Açıdan Değerlendirilmesi. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Rehman, A. (1976). The Last Two Dynasties of The Šâhis (An Analysis of Their History, Archeology, Coinage and Paleography). (Thesis of Doctorate). Canberra: Australian National Universty.
• Salman, H. (2001). Karluklar. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 24, s. 509-510) içinde. İstanbul: Türkiye İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Salman, H. (2014). Karluk Devleti’nin Kuruluş Tarihi Meselesi. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, I (I), 1-7.
• Taşağıl, A. (2014). Karlukların Coğrafi Dağılımı Üzerine. Türkiyat Mecmuası, 24, 75-89.
• Tezcan, M. (2014). Halaç Türkleri ve Halaçlar Üzerine Yeni Çalışmalar. XI. Milli Türkoloji Kongresi Bildiri Kitabı. 2, s. 332-362 içinde. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Tezdjan, M. (2018). Kvoprosu o proishojdenii Tyurkov. S. S. Kamoliddin (Dü.). Problema Etnogeneza i Etniçeskoy İstorii Narodov Sredney Azii (s. 13-29) içinde. Saarbrücken: Lambert Academic Publishing.
• Togan, Z. V. (1982). Oğuz Destanı (Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili). İstanbul: Enderun Yayınları.
• Togan, Z. V. (1981). Umumî Türk Tarihi’ne Giriş (Cilt 1). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakü1tesi Yayınları.
• Togan, Z. V. (1985). Eftalit Devletini Teşkil Eden Kabilelere Dair. Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, (13), 59-66.
• Ya'kubî. (2002). Ülkeler Kitabı. (M. Ağarı, çev.). İstanbul: Ayışığı Kitabevi.
• Yazıcızâde ‘Alî. (2014). Selçuk-Nâme (İndeksli Tıpkıbasım). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, K. (2015). Sung Yün’ün Türkistan’daki Seyahati. Tarih İncelemeleri Dergisi. 30 (1), 281-300.