IŞIK VE ATEŞ KAVRAM ALANLARININ ORTAK KÖKÜ *YA- VE TÜREVLERİ

Yıl 2020, Cilt: 9 Sayı: 1, 1 - 25, 15.03.2020

Duygu Yavuz Öz

Öz

Türkoloji’nin önemli çalışma alanlarından biri olan anlam bilgisi dilin söz varlığını, anlam çeşitliliklerini, o dil konuşurlarının ilgili kavramları algılama biçimlerini ortaya koymayı amaçlar. Bu çalışmada; insan hayatının beslenme, barınma, ısınma, aydınlanma gibi temel ihtiyaç alanlarını karşılayan ve geniş bir sözcük kadrosuna sahip olan ışık ve ateş kavramları üzerinde durulmuştur. Doğu Türklük sahasında 15. yüzyıla kadar yazılmış 70 eserin taranması sonucu söz konusu kavram alanlarına ait sözcüklerin dayandığı en temel kökün *ya- olduğu görülmüştür. Ad ve eylem kategorisindeki birçok sözcüğün tabanı olan *ya-; metinlerde bu hâliyle tespit edilememiş olsa da yak-, *yal, yal-, yan-, yar-, *yaş, *yaş- sözcüklerinin varlığı bu kökü doğrular niteliktedir. Çalışmanın giriş bölümünde *ya- kökü hakkında değerlendirmelere ve bu kavram alanları üzerinde yapılmış önceki çalışmalara yer verilmiş; inceleme bölümünde *ya- kökü ve türevleri tarihî dönem metinlerinden örnek satırlar verilmek suretiyle ses, şekil, anlam özellikleri bakımından ele alınmış; sonuç bölümünde ise çalışmada elde edilen veriler değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Işık, ateş, kavram alanı, anlam bilgisi, ya-

Kaynakça

• Arat, R. R. (2007). Eski Türk şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (2008). Kutadgu bilig. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-enbiya I, giriş-metin-tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2004). Türkçe ilk Kur’ân tercümesi (Rylands nüshası): giriş-metin-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atay, A. (2006). Türkçede *ya- (parlamak) kökü ve türevleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 2006-II, 7-28.
• Atay, A. (2010). Balkımak fiili ve Oğuz Türkçesinde y- ~ b- değişmeli kelimeler. International Journal of Social Science, 3(2), 33-40.
• Barutcu Özönder F. S. (1998). Üç itigsizler (giriş-metin-tercüme-notlar-indeks XXX levha). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1964). Türk onomastiğinde ay ve güneş unsurları. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. Cilt 13, 19-28.
• Clauson G. (1972), An eytmological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford University.
• Çetin, N. (2009). Türk kültüründe sudaki ışığa dair inanışlar. Yörtürk Dergisi, 14(86), 22-24.
• Çetin, N. (2011). Türk kültüründe ışık kültü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eckmann, J. (2004). Nehcü’l-ferādís, uştmaḫlarnıŋ açuḳ yolı (cennetlerin açık yolu), I metin, II tıpkıbasım. (haz. S. Tezcan, H. Zülfikar), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (1993). Divan-ı hikmet’ten seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud dîvânu lugâti't-türk, (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, H. (1999). Şimşek. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 574, 835-843.
• Ergin, M. (2007). Orhun abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gabain, A. ve Arat, R. R. (1972). Das buddhistische sutra säkiz yükmäk. opuscula I – II. Leipzig: Published by Zentralantiquariat der DDR.
• Gandjei, T. (1958). Il “Muhabbatnama” di horizmi: annalidell’. Roma: Istituto Universitario Orientaledi Napoli, vol VI 1957; vol VII 1958.
• Hacıeminoğlu, N. (1968). Kutb’un hüsrev ü şirin’i ve dil hususiyetleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Hamilton, J. R. (1986). Manuscrits ouigours du IX-X siècle de touen-houang, textes établis, traduits, et commentés. Tome I, Paris: Peeters France.
• Hamilton, J. R. (2011). Dunhuang mağarası’nda bulunmuş buddhacılığa ilişkin Uygurca el yazması, iyi ve kötü prens öyküsü. (çev. V. Köken), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Işık, A. (2004). Türk kültüründe ateş ve ocak ile ilgili inanışlar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karaağaç, G. (1999). Eski metatez örnekleri. Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, VI/1991, 85-102.
• Karaağaç, G. (2000). Yine şimşek-1. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 577, 43-50.
• Kaya, C. (1994). Uygurca altun yaruk, (giriş, metin ve dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kırcı, E. (1998). Türk kültüründe ateşle ilgili inanışlar. Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Koca, S. K. ve Çetin, N. (2009). Gelin alma sırasındaki eğlenceler ve bu eğlencelerde ışık motifi. 10. Motif Uluslar Arası Türk Kültüründe Eğlence Sempozyumu, Kocaeli.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kuran tercümesi (TIEM 73 1v-235v/2) (giriş-metin-inceleme-analitik dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Le Coq, A. (1912). Türkische manichaica aus chotscho I. Berlin: Verlag Der KöniglAkademie Der Wissenschaften.
• Le Coq, A. (1922). Türkische manichaica aus chotscho III. Berlin: Verlag Der Königl Akademie Der Wissenschaften.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur dönemi yazıtlarından tes-tariat-şine us. Ankara: Belen Yayıncılık.
• Müller, F. W. K. (1922). Uigurica IIII. Berlin: Verlag Der Königl Akademie Der Wissenschaften.
• Müller, F. W. K. (1946). Uygurca üç hikâye. (çev. S.Himran), İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Önal, M. N. (2007). Türk mitinin oluşumunda ışığın rolü. Journal of Turkish Studies, Şinasi Tekin Hatıra Sayısı II. (haz. Y. Dağlı, Y. Dades, S. S. Kuru), C. 31/II, 145-158.
• Özkan, F. (2003). Yıldırım, yıldız, alev, alaz/yalaz, ışın ve ışık kelimeleri nereden geliyor? Bilig. Güz 2003, Sayı: 27, 157-178.
• Özkan, F. (2007). Türkçede kelime başı y- meselesi ve şimşek kelimesi üzerine bir etimoloji denemesi. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri (2000) I –II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1345-1354.
• Röhrborn, K. (1996). Die alttürkische xuanzang-biographie VIII. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Sağol, G. (1993, 1995, 1999). An ınter- linear translation of the qur’an into khwarazm turkisch, introduction, text, glossary and facsimile. I: 1993; II: 1995; III/2: 1999.
• Tekin, Ş. (1976). Burkancıların mehdîsi maitreya ile buluşma Uygurca iptidaî bir dram: burkancılığın vaibhāṣika tarikatine ait bir eserin uygurcası. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Temiz, C. (2007). Rüzgâr, şimşek ve yıldırım ile ilgili Türk âdet ve inanmaları üzerine bir araştırma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tezcan, S. (1975). Hüen tsang biyografisi. X. Bölüm. Ankara.
• Topçu, Ç. (2012). Şimşek kelimesi üzerine. Akademik Bakış Dergisi, 30, 1-8.
• Turan, Z. (2012). Eski Türkçe döneminde bir morfofonetik karşıtlık sorunu. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(1), 69-80.
• Türk, V. (2009). Ocak sözü ve ailesi. Gazi Türkiyat, 5, 251-258.
• Useev, N. (2012). Y 81 Yazıtı üzerinde okuma ve anlamlandırma önerisi ya da eski Türklerde armağan etme, hediyeleşmenin bir türü. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(1), 36-41.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kuran tercümesi (TIEM 73 235v/3450r/7) (giriş-metin-inceleme-analitik dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yamada, N. (1993). Sammlung uigurischer kontrakte, band I. Osaka: Osaka University Press.
• Yamada, N. (1993). Sammlung uigurischer kontrakte, band II. Osaka: Osaka University Press.
• Yavuz Öz, D. (2017). Türk dilinde ışık ve ateş kavramı (VII-XIV. yüzyıl). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yavuzarslan, P. (2013). Tarihi Türk dili metinlerinde şimşek (< süŋüşek) kelimesinin varyantları ve etimolojisi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 20(2), 135-170.
• Yıldırım, F. vd. (2013). Yenisey-Kırgızistan yazıtları ve ırk bitig. Ankara: Bilge Su Yayınları.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-edeb- ḫvārizm Türkçesi ile tercümeli şuşter nüshası, (giriş, dil özellikleri, metin, indeks). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zieme, P. ve Kara G. (1978). Ein uigurisches totenbuch, nâropas lehre in uigurischer übersetzung. Budapest: Akadémiai Kiadó.