TÜRKLERDE HİTABET: ORHUN YAZITLARI, DİVANU LUGAT-İT TÜRK VE NUTUK

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 2, 413 - 431, 15.06.2021

Şükrü Özen , Zekerya Batur

Öz

Hitabet, tarihin eski dönemlerinden bu zamana toplumları etkisi altına alan ve onları istenilen yöne sevk eden bir edebî tür olmuştur. Türk tarihine de bakıldığında kültüre ait ilk yazılı metinlerden bu yana hitabet; toplumsal yapılanma, dayanışma, dikkat çekme, uyarma, bilgilendirme gibi amaçlarla tercih edilmiştir. Buradan yola çıkarak çalışmanın amacı Orhun Yazıtları, Divanu Lugat-it Türk ve Nutuk adlı eserleri hitabet özellikleri açısından karşılaştırıp değerlendirmektir. Araştırmada betimsel yöntem izlenmiş olup tarama tekniğine başvurulmuştur. Hitabet tekniğinin özellikleri çeşitli kaynaklardan yararlanılarak, üç alan uzmanının da görüşü alınıp oluşturulmuştur. Veri toplamada Orhun Yazıtları, Divanu Lugat-it Türk ve Nutuk adlı eserler kaynaklık etmiştir. Hitabetin sahip olması gereken altı özellik adı geçen üç eserde taranmış, elde edilen bulgular karşılaştırmalı olarak yorumlanmıştır. Orhun Yazıtları ve Nutuk’un birer hitabet türü eser olduğu, Divanu Lugat-it Türk’ün de hitabet özellikleri taşıdığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Divanu Lugat-it Türk, Nutuk, Orhun Yazıtları, hitabet, konuşma

Kaynakça

• Adıgüzel, Y. (2010). Kaşgarlı Mahmut’un Türkçe öğretim yöntemi. Türklük Bilimi Araştırmaları, 27, 27-35.
• Akay, N. (2006). Orhun Abideleri üzerine bir sentaks çalışması. Doktora tezi. Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi.
• Akgün, Ö. K., Büyüköztürk, Ş., Çakmak, E. K., Demirel, F.ve Karadeniz, Ş. (2008). Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi.
• Aksu, R. (2016). Yabancılara Türkçe öğretimi için hazırlanan Türkçe sözlüklerde metod: Divânü Lügâti’t-Türk ve Bulgâtü’l-Müştak örneği. Aydın Tömer Dil Dergisi, 1(2), 41-54.
• Aktan, B. (2010). Dîvânu Lügâti’t-Türk’ün söz varlığında yer alan ikilemeler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 28, 1-12.
• Alaranta, T. (2008). Mustafa Kemal Atatürk’s six‐day speech of 1927: defining the official historical view of the foundation of the Turkish republic. Turkish Studies, 9(1), 115-129.
• Altan, A. (2015). Orhun Abideleri’ndeki liderlik ve yönetim anlayışının değerlendirilmesi. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, 49, 305-317.
• Altın, K. Y. (2019). İşlevleri açısından Türk kültüründe sağaltma: Divanü Lügat-it Türk’ten günümüze. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 7(16), 114-133.
• Altunbay, M. (2013). Gıyasettin Aytaş, Orhun Abideleri ve Şemsettin Sami, Akçağ Yayınları, Ankara, 2011. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 1(2), 84-87.
• Alyılmaz, C. (2000). Bilge Tonyukuk yazıtları üzerine birkaç düzeltme. Türk Dilleri Araştırmaları, 10, 103-112.
• Alyılmaz, C. (2005). Orhun yazıtlarının bugünkü durumu. Ankara: Kurmay Yayınevi.
• Arı, K. (1992). Taha Parla, Türkiye’de siyasal kültürün resmi kaynakları. C I: Atatürk’ün Nutuk’u. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1(2), 377-388.
• Arslan, A. ve Orhan, S. (2013). Atatürk’ün Gençliğe Hitabesi’nde geçen sıfatların metnin anlamsal yönüne etkisi üzerine bir inceleme. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16(2), 77-85.
• Atlı, S. (2019). Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki atasözleri üzerine yapılan bir çalışma: Abdülahad Nûrî ve “Atalar Sözü”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(3), 2243-2279.
• Aydın, A. (2017). Köktürk Abideleri’nde “+Da” ekinin kullanılış şekilleri, cümlelerdeki durumları ve fonksiyon yükleri. Türük Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 1(9), 1-21.
• Aydoğdu, Ö. (2009). Divanü Lûgati’t-Türk’te geçen Türk boyları ve boylara ait dil özellikleri. Zeitschrift für die Welt der Türken / Journal of World of Turks, 1(1), 55- 81.
• Aytaş, G. (2017). Şemseddin Sami’nin Orhun Abideleri’nde sözlük oluşturma tekniği. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14(39), 160-177.
• Babaoğlu, R. (2012). Nutuk ve hatıralar ekseninde terakkiperver cumhuriyet fırkası olayı ve süreci. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 11(22), 63-108.
• Balcı, O. (2015). Divanu Lügati’t-Türk’te Kıpçakça olarak kaydedilen dil malzemesinin bugünkü Kıpçak lehçelerindeki durumu. TÜRÜK Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 1(5), 261-278.
• Balcı, O. (2015). Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesi örnekleriyle Orhun Yazıtları’nın çağdaş Türk lehçelerine aktarma farklılıkları. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 40, 7-20.
• Banarlı. N. S. (1950, 30 Mart) Türk hitabet tarihi. Hürriyet.
• Başdaş, C. (2001). Divanü Lügati't-Türk'teki şiirlerde isim hâl eklerinin kullanılışları. İlmî Araştırmalar, 11, 29-40.
• Başdaş, C. (2009). Orhun Abideleri’nde iyelik, belirtme ve yükleme hali. Electronic Turkish Studies, 4(8), 623-643.
• Batur, Z. ve Beştaş, M. (2011). Divanu Lugat’it Türk’te çocuk dünyası ve çocuk eğitimi. Electronic Turkish Studies, 6(2), 247-262.
• Batur, Z. (2012). Divanu Lugati’t-Türk'te anlama ve anlatma becerilerine ilişkin örnekler. Electronic Turkish Studies, 7(2), 219-231.
• Batur, Z. ve Kaya, M. (2012). Divanü Lugati’t-Türk’te dil öğretimi bağlamında sözel kültür ürünleri aracılığıyla değer aktarımı. Electronic Turkish Studies, 7(1), 309-324.
• Batur, Z. (2013). Orhun Yazıtları’nda anlama ve anlatma bececerileri. Journal of Turkish Studies, 8(4), 313-333.
• Batur, Z. (2016). Orhun Abideleri ve Maslow: motivasyon. International Journal of Language Academy, 4, 124-124.
• Batur, Z. ve Duru, K. (2016). Divanu Lugati’t-Türk’te yapılandırmacı yaklaşım uygulamaları. Electronic Turkish Studies, 11(3), 517-534.
• Bozkurt, F. (2017). Divanü Lugat-it Türk. İstanbul: Salon.
• Börekçi, M. (2008). Atatürk’ün Nutuk’unda söz dizimi ve üslup özellikleri. Journal of International Social Research, 1(5), 104-125.
• Cicero (1942). de Oratore. (çev. E. W. Sutton ve H. Rackham). Cambridge: Harvard University Press (Orijinal eserin yayın tarihi: MÖ 55).
• Çam, Y. (2003). Gazi Mustafa Kemal ve büyük nutuk. İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 2(3), 147-159.
• Çeçen, H. ve Sarıçiçek, R. (2005). Divanü Lügat-it-Türk’te geçen şiirlerde edebi sanatlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 48, 162-184.
• Çelik, A. U. (2016). Orhun Yazıtları’nın sosyal bilgiler öğretim programında yer alan değerler çerçevesinde incelenmesi. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, 55, 47-61.
• Çelik, N. (2012). Divânu Lûgati’t-Türk’te at kültürünün yansımaları. International Journal of Social and Economic Sciences (IJSES), 2(1), 23-25.
• Çelikel, S. (2007). Orhun Kitabeleri’nin günümüz Türkçesi'ndeki söz varlığı. (Yüksek lisans tezi). Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Çencen, N. (2016). Divanü Lügati’t Türk’te yer alan Türk halk kültürü ögelerinin ilköğretim 4. ve 5. sınıf sosyal bilgiler programlarında işlenişi. Turkish History Education Journal, 5(1), 226-240.
• Çetin, E. (2005). Divanü Lügati-t Türk’teki yiyecek içecek adları ve bu adların Türkiye Türkçesindeki görünümleri. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14(2), 185-200.
• Çifci, D. ve Yıldırım, D. (2012). Kaşgarlı Mahmud’un kullandığı temel propaganda teknikleri. Türklük Bilimi Araştırmaları, 32, 33-41.
• Çoban, İ. (2017). İslam Türkay’ın “Türk Oğlu Türkem Men” başlıklı şiirinin Orhun Yazıtları ile metinlerarasılık bağlamında incelenmesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(4), 2232-2255.
• Demirezen, M. (2008). Ötümlü gırtlaksıl sızıcı –g sesbiriminin Türkçede Orhon anıtlarından beri varlığına kanıtlar. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), 9, 155-163.
• Demirtaş, A. (2004). Divân-ü Lügat-it-Türk’teki atasözlerinde ikinci tekil şahıs emir kipinin işlevleri. Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları, 33-35.
• Deniz, K. ve Tarakcı, R. (2019). İkna teknikleri açısından Nutuk. Kara Harp Okulu Bilim, 29(1), 111-138. https://dergipark.org.tr/tr/pub/khobilim/issue/46508/584389.
• Düzgün, D. (2007). Divanü Lügati’t-Türk’te sosyal normları karşılayan kavramlar. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14(35), 201-215.
• Enginün, İ. (1996). Hatip Atatürk. M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 8, 83-88.
• Eraslan, K. (1991). Divanü Lügati’t-Türk’te aruz vezniyle yazılmış şiirler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 39, 113-117.
• Erbay, N. (2017). Orhun Yazıtları’ndan klasik şiire şark ve garp kavramı. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 139-154.
• Erdem, M. ve Cosun, G. (2013). Divânü Lügâti't-Türk’te ettirgen yapılar. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 49-58.
• Ergin, M. (2013). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi.
• Gömeç, S. (2009). Divanü Lûgat-it-Türk’de geçen yer adları. DTCF. Tarih Araştırmaları Dergisi, 46(28), 1-34.
• Gömeç, S. Y. (2016). Kök Türk yazıtları ve Divanü Lugati’t-Türk’te yiyecek ve içecekler. Türkiyat Mecmuasi, 26(2), 187-195.
• Guliyev, İ. (2013). Kaşgarlı Mahmud’un “Divanü Lügatit Türk” eserinde kullanılmış soru cümleleri (Azerbaycan Türkçesi ile mukayese). Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, 11, 15-27.
• Gülensoy, T. (2014). Dîvânu Lügâti’t-Türk’te adı geçen “kırpılmış Türkçe”nin Anadolu ağızlarındaki izleri. Diyalektolog Sosyal Araştırmalar Hakemli Dergisi, 8, 1-5.
• Gümüşatam, G. (2015). Divanu Lûgati’t-Türk’ün izinde en eski Kıbrıs Türk atasözleri. Folklor / Edebiyat, 21(84), 145-158.
• Günşen, A. (2011). Dîvânu Lugati’t-Türk’te yaklaşma bildiren fiiller. Turkish Studies, 6(1), 236-249.
• Gürkan, H. (2013). Atatürk’ün Söylev’i (Nutuk) üzerine bir bibliyografya denemesi. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 13(27), 123-136.
• Hayta, N. ve Akhan, N. (2016). Türkiye Cumhuriyeti inkılap tarihi ve Atatürkçülük dersinde örnek bir uygulama: “bir devrin analizi: Nutuk”. Kastamonu Eğitim Dergisi, 22(3), 1049-1076
• Kabataş, O. (2003). Divanü Lügati't-Türk'ten Türkiye Türkçesine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 49, 147-161.
• Karaca, M. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten hareketle Kazak Türkçesi’ndeki arkaik fiiller. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(3), 58-65.
• Karakaş, S. (2016). Orhun Abideleri’nde teokrasi problemi ve yabancı dinlerin Türk bozkır idari anlayışına etkileri. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1(1), 158-199.
• Kardaş, M. N. (2015). Orhun Abideleri’nin Türkçe öğretiminde değer aktarımı açısından önemi II: Kül Tigin Abidesi. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 7(02), 1-15.
• Kayra, O. K. (1996). Orhun Anıtları’nda sıfatlar, sıfat tamlamaları ve bunlara ilişkin bazı açıklamalar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 44, 145-158.
• Kılıç, L. K. ve Yaprakgül, Ç. (2018). Divanu Lügati’t Türk’te eğitsel değerler. Çocuk, Edebiyat ve Dil Eğitimi Dergisi, 1(1), 39-58.
• Koca, E. (2013). Divanü Lûgati’t-Türk’teki yansımalı sözcüklerin görev ve anlamlarına göre sınıflandırılması. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 36, 55-71.
• Köksel, B. (2009). Divanü Lugati-t Türk’te yer alan efsanaler. Journal of International Social Research, 2(9), 262-269.
• Kuzey, M. (2019). Orhun Abideleri’nde Türk mekân algısı. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 65, 207-220.
• Mansouri, S., Biria, R., Mohammadi Najafabadi, M. ve Sattar Boroujeni, S. (2017). Nomination and argumentation strategies in oratory discourse: the case of an English Sermon. SAGE Open. https://doi.org/10.1177/2158244017702425.
• McKay, B. Ve McKay, K. (2008). Resurrecting the lost art of oratory. http://www.artofmanliness.com/2008/07/17/resurrecting-the-lost-art-of- oratory/.
• Mert, O. (2008). Orhun yazıtlarında kullanılan işaretsiz (/.ø./) görev ögeleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15, 1-20.
• Mert, O. ve Bozkırlı, K. (2015). Orhun Yazıtları’nda boyları bir araya getirme çabaları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 4(1), 1-15.
• Metin, M. (2014). Kuramdan uygulamaya eğitimde bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi.
• Mirzohidova, L. (2017). Metonymies (majozi mursals) in Divanu Lugat it Turk, Qutadgu Bilig and Atabetul Haqayiq. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 4, 454-462.
• Morin, A. (2004). Crafting a nation: The mythic construction of the new Turkish identity in Atatürk's “Nutuk”. (Doktora tezi). The University of Nebraska-Lincoln.
• Morin, A. ve Lee, R. (2010). Constitutive discourse of Turkish nationalism: Atatürk's Nutuk and the rhetorical construction of the “Turkish people”. Communication Studies, 61(5), 485-506.
• Nurmuhammedov, A. (2007). Kaşgarlı Mahmut'un Divanı'nda aslî uzun ünlülerin gösterilişi. İlmi Araştırmalar, 24, 117-128.
• Onan, A. G. B. (2003). Divanü Lügati’t-Türk’ün dil öğretim yöntemleri ve dünya filolojisine katkıları bakımından bir değerlendirmesi. Türklük Bilimi Araştırmaları, 13, 425- 445.
• Orhan, S., Gedik, M. ve Bulut M. (2012). Orhun Abideleri ile gençliğe hitabe’nin sundukları mesajlar açısından mukayesesi üzerine bir inceleme. The Journal Of Academic Social Science Studies, 5(8), 907-915.
• Önal, A. G. ve Şenel, M. (2016). Yer adları (toponimi) açısından Divanü Lügati’t- Türk. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 32(32), 64-74.
• Öner, M. (2010). Orhun Yazıtları’ndaki içik- üzerine. Dil Araştırmaları, 6(6), 23-27.
• Özbay, M. ve Melanlıoğlu, D. (2008). Kelime öğretiminde örneklemenin önemi ve Divanü Lügat-it Türk. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(10), 49-58.
• Özçelik, S. (2014). Orhun Yazıtları'nda geçen ulayu kelimesi ve başlayu ulayu ikilemesi üzerine. İlmi Araştırmalar, 18, 71-78.
• Özdarıcı, Ö. (2011). Dîvânü Lûgat-it-Türk’te kadın ve kadına ilişkin unsurlar. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 127-156.
• Özdemir, M. (2017) Hitabet: güzel ve etkili konuşma sanatı. Ankara: Altınordu.
• Özel, S. ve Erdinç E. Ş. (2016) Gençler için fotoğraflarla Nutuk. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• Özgiray, A. (2002) Büyük Nutuk’un dış politika açısından değerlendirilmesi. Tarih İncelemeleri Dergisi, 17(1), 61-71.
• Öztürk, F. (2018). Dìvânu Lugâti’t-Türk’te sesteş sözcükler -2-. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 18(2), 507-522.
• Sakaoğlu, S. (1991). Divânü Lügâti’t-Türk ve Türk halk şiiri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 39, 97-111.
• Serarslan, H. (2006). Türk hitabet sanatı. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 559- 562.
• Serbest, K. (2019). Divânü Lugâti’t-Türk ve Uygur Türklerinde çocuk oyunları. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 13, 101-114.
• Sevinçli, V. (2018). Eski Türkçede fail görevindeki sıfat-fiillerin kullanımı. Vankulu Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1, 9-26.
• Taş, İ. (2014). Divanü Lügati’t-Türk’ün çevirilerinden hareketle fonolojik bazı belirlemeler (1). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten , 62(2), 203-220.
• Taş, İ. (2014). Türk dili öğreticisi olarak Kaşgarlı Mahmud ve öğretim metodu açısından Dîvanü Lugati't-Türk. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 48(48), 193-202.
• Taşdemir, S. (2009). Türk basınında Büyük Nutuk’un yansımaları. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 11(44), 673-712.
• Taşer, S. (2015). Konuşma eğitimi. İstanbul: Pegasus.
• Temel, E. (2011). Bilge Kağan Abidesi’nde niteleme sıfatları. International Journal of Social and Economic Sciences, 1(1), s. 47-57.
• Topsakal, C. (2018). Orhun Yazıtları’nın eğitim bilimleri açısından incelenmesi. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4(8), 296-312.
• Türktaş, M. (1999). Divani Lügatit-Türk’te yer alan ve XI. yüzyılda Türkler arasında oynanan oyunlar. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 5(5), 61-65.
• Uçar, E. (2019). Orhun Yazıtları’ndaki er- bar- ikilemesi üzerine. Journal of Old Turkic Studies, 3(2), 471-501.
• Yaylagül, Ö. (2010). Divanu Lugati-t Türk’te yer alan atasözlerindeki metaforlar. Milli Folklor, 22(85), 112-121.
• Yazıcı Ersoy, H. (2018). Değerler eğitimi açısından Türk dili ve edebiyatı programında Divanu Lügati’t Türk. Uluslararası Beşerî Bilimler ve Eğitim Dergisi, 4(7), 11-31.
• Yıldız, M. ve Ölker, G. (2009). Dîvânü Lugâti't-Türk’teki Oğuzca kelimelerin Dede Korkut hikâyelerindeki durumu. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 26, 1-19.
• Zengin, A. (2015). Orhun Türkçesi’nde çekim edatları. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 53(53), 111-136.