1929 Büyük Buhran'ın Türkiye'ye Yansımaları ve Yeni Ekonomi Politikalarında Öne Çıkan İki Büyük Banka (Sümerbank ve Etibank)

Yıl 2025, Cilt: 4 Sayı: 6, 42 - 72, 31.08.2025

Osman Suntur , Damla Ayoglu Duman

Öz

Özellikle sanayileşmiş ülkeler olmak üzere tüm dünyayı etkisi altına alan 1929 Büyük Buhran çok geçmeden Türkiye’de de etkisini göstermiştir. Türkiye Cumhuriyeti için 1929 yılı Lozan Antlaşması hükümlerinin sona ermesi bakımından da önemli bir yıldı. Gümrük tarifelerini istediği şekilde belirleyebilecek olması hükümet yetkililerinde korumacı politikaları izlemeye teşvik etmişti. Bunun yanında 1929 krizinin yarattığı deflasyonist etkiler, 1923-1929 dönemini kapsayan liberal dönemde istenilen şekilde sanayileşmenin ve ekonomik gelişmenin gerçekleşmemiş olması ve tüm dünya krizden etkilenirken komünist politikalar izleyen Rusya’nın krizden etkilenmemiş olması, Türk hükümet yetkililerini yeni ekonomik politikaları araştırmaya yöneltti. Ülke içerisinde yapılan gözlemler, toplanılan kongreler ve yabancı uzmanların görüşlerinden sonra Türkiye ‘mutedil devletçilik’, yani ılımlı devletçilik politikalarını benimsedi. İzlenecek politikalar planlı, korumacı ve ithal ikameciliğe dayalı ve sanayi sektörü ön planda olacak şeklinde belirlenmişti. Ayrıca özel kesimin yeterli sermayesinin olmaması ve kalifiye personel yetersizliği gibi durumlardan dolayı, devlet sanayileşme için gereken adımları bizzat kendisi atacak ve yönetecekti. Bunun için farklı kamu bankalarının kurulması ve her birinin farklı alanlarda Türk ekonomisine katkı sunmaları beklenmiştir. Bu hususta sanayi sektörünün gelişimi için Sümerbank ve madenciliğin gelişimi için Etibank kurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

devletçilik , büyük buhran , Sümerbank , Etibank , Türkiye ekonomisi

The Impact of the Great Depression of 1929 on Turkey and Two Major Banks (Sumerbank and Etibank) that Emerged in the New Economic Policies

Öz

The Great Depression of 1929, which affected the whole world, especially the industrialized countries, soon had an impact on Turkey as well. For the Republic of Turkey, 1929 was also an important year in terms of the expiration of the provisions of the Treaty of Lausanne. The ability to set customs tariffs as it wished encouraged government officials to pursue protectionist policies. In addition, the deflationary effects of the 1929 crisis, the fact that industrialization and economic development did not take place as desired in the liberal period covering the 1923-1929 period, and the fact that Russia, which followed communist policies while the whole world was affected by the crisis, was not affected by the crisis, led Turkish government officials to search for new economic policies. After observations made within the country, congresses convened and the opinions of foreign experts, Turkey adopted 'moderate statism', that is, moderate statism policies. The policies to be pursued were planned, protectionist and based on import substitution, with the industrial sector at the forefront. Moreover, since the private sector lacked sufficient capital and qualified personnel, the state was to take the necessary steps for industrialization and manage it itself. For this purpose, different public banks were to be established and each of them was expected to contribute to the Turkish economy in different fields. In this regard, the Central Bank was established to protect the value of the Turkish currency, Sümerbank for the development of the industrial sector and Etibank for the development of mining.

Anahtar Kelimeler

statism , great depression , Sumerbank , Etibank , Turkish economy

Kaynakça

• Akgüç, Ö. 100 Soruda Türkiye’de Bankacılık. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1992.
• Arnold, C.E. “in the Service of Industrialization: Estatism, Social Services and the Construction of Industrialization Labour Forces in Turkey (1930-50)”. Middle Eastern Studies, 2012, 48(3): (363-385).
• Alkin, E. Uluslararası Ekonomik İlişkiler. İstanbul: Güryay Matbaası, 1981.
• Avşaroğlu, N. Cumhuriyet Dönemi Madenciliğimiz 1923-2023, 2023. (Çevrimiçi Erişim: 25.11.2024).
• Berend, T.I. 20. Yüzyıl Avrupa İktisat Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2011.
• Boratav, K. Türkiye’de Devletçilik. Ankara: İmge Kitabevi, 2006.
• Bulut, M. “1929 Dünya Ekonomik Buhranı ve Türkiye’de Devletçiliğe Geçiş”. Bilig, 2003, (26): (77-101).
• Crafts, N., Fearon, P. “Lessons from the 1930s Great Depression”. Oxford Review of Economic Policy, 2010, 26(3): (285-317).
• Çavdar, T. Türkiye Ekonomisi Tarihi 1900-1960. Ankara: İmge Kitabevi, 2003.
• Demir, Ö. “Cumhuriyet Dönemi Madencilik politikaları ve Etibank’ın Rolü”. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 2017.
• Doğan, H. “Sanayinin Musikisi Nasıl Başladı, Nasıl Bitti? Sümerbank Nazilli Basma Fabrikasına Tarihsel Bir Bakış”. Ege Akademik Bakış Dergisi, 7(2): (661-689).
• Duman, D., Suntur, O. “1923-1929 Arasında Milli Bankacılığın Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Etkileri”. Uluslararası Turizm, Ekonomi ve İşletme Bilimleri Dergisi, c: 6, no: 2, 2022, 116-133.
• Emrence, C. “Turkey in economic crisis (1927-1930): a panaromic vision”. Middle Eastern Studies, 2003, 39(4): (67-80).
• Erbay, E.R. ve Hemen B. “1929 Ekonomik Buhranının Türk Ekonomisine Etkileri ve Buhran Döneminde Keynesyen Yaklaşım”. Yakın Doğu ve Sosyal Bilimler Dergisi,2019, 5(3): (124-130).
• Güneş, G. “Nazilli Sümerbank Basma Fabrikası”. Famaktüel, 2(18): (4-7).
• Hall T.E.,and Ferguson J.D. The Great Depression: An International Disaster of Perverse Economic Policies, Ann Arbor: University of Michigan Press, 1998.
• İnan, A. Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Sanayi Planı 1933, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1972.
• İnan, A. Türkiye Cumhuriyeti’nin İkinci Sanayi Planı 1936, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
• İlkin, A. “Türkiye’de Sanayi Politikası”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 1970, 30(1-4): (377-423).
• Kazgan, H. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Bankacılık Tarihi. İstanbul: Creative Yayıncılık, 1997.
• Kazgan, H., Ateş, H., Tekin, O., Koraltürk, M., Soyak, A., Eroğlu, N. Ve Kaban, Z. Osmanlı’dan Günümüze Türk Finans Tarihi 2. Cilt, İstanbul: Creative Yayıncılık, 1999.
• Kazgan, H., Öztürk, M., Koraltürk M. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, İstanbul: Creative Yayıncılık, 2000.
• Kazgan, H. Osmanlı’da Avrupa Finans Kapitali. Ankara: Efil Yayınevi, 2022.
• Keser, İ. Türkiye’de Siyaset ve Devletçilik. Ankara: Gündoğan Yayınları, 1993.
• Kepenek, Y. Türkiye Ekonomisi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2017.
• Kipal, U. ve Uyanık, Ö. Türkiye Milli İktisat Tarihi. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2001.
• Küçükkalay, A.M. Dünya İktisat Tarihi. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, 2016.
• Küçükerman, Ö. Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası, İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları No:42, 2020.
• Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, (1938). “Umumi Maden Durumu Türkiye”. Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 11, 1-3.
• Olney, L. “The Role of Credit in the Consumption Collapse of 1930”. The Quarterly Journal of Economics, 1999, 114(1): (319-335).
• Owen, R. ve Pamuk, Ş. 20. Yüzyılda Ortadoğu Ekonomileri Tarihi. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları, 2002.
• Özçelik, N. “Cumhuriyet Dönemi Türk Bankacılığı 1923-1950”. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1995.
• Özder, F. “Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı Ekseninde Atatürk Dönemi Türk-Sovyet Ekonomik ve Ticari İlişkileri”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 2017, 15(60): (143-170)
• Polatoğlu, M. G. “Atatürk Dönemi’nde Maden ve Enerji Alanında Kurulan ve Sonraki Dönem Türkiye Sanayisine Katkı Sağlayan Bir İktisadi Devlet Teşekkülü: Etibank”. Tarih Araştırmaları Dergisi, 2019, 38(66): (444-478).
• Polatoğlu, M.G. “Türkiye’nin Kalkınmasında Sümerbank ve Etkinliği (1933-1987)”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 2021, 37(104): (261-306).
• Segarra, M. “La Crisis Economica de 1929: Roosevelt Y El New Deal”. Revista de la Facultad de Ciencias Socialesy y Juridicas de Elche, 2010, 1(6): (112-130).
• Semiz, Y., Toplu, G. “Cumhuriyet Döneminde Devlet Tarafından Kurulan İlk Sanayi Kuruluşu Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası”. SUTAD, 2019, (45): (29-59).
• Semiz, Y., Toplu, G., “Sümerbank Ereğli Pamuklu Dokuma Fabrikası (1934-1997)”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2023, (57): (58-112).
• Sencer, A.N., “Devletçilik Döneminde Tekstil Sektörünün Gelişimi ve Bakırköy Bez Fabrikası (1934-1950)”.(Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul, 2017.
• Serin, V. Para Politikası (Tarihi- Teorik Gelişmeler ve Türkiye Uygulaması). İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1987.
• Suntur, O. “1930-1938 Devletçilik Döneminde Kurulan Kamu Bankalarının Türkiye Ekonomisine Katkıları”. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya, 2020.
• Sümerbank. (1943). Sümerbank, 11.7.1933-11.7.1943. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1943.
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. Para ve Kredi Sisteminin Oluşumunda Bir Aşama: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası. Ankara: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Ankara, 1981.
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2009.
• Tezel, Y.S. (2015). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Toprak, Z. Sümerbank. İstanbul: Creative Yayıncılık, 1988.
• Tuna, S. (2009). Türkiye’de Devlet İşletmeciliği ve Sümerbank (1932-1939). İstanbul: Derlem Yayınları, 2009.
• Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Arşivi, Eti Bank Bilanço ve Raporlar 1938, Ankara: 1939.
• Türkiye İstatistik Kurumu. İstatistik Göstergeler 1923-2013. Ankara: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013.
• Wisman, J.D. “The Financial Crisis of 1929 Reexamined: The Role of Soaring Inequality”. Review of Political Economy, 2014, 26(3): (372-391).
• Yay, G. “Atatürk Döneminde Para Politikası”. Erdem İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 11(31): (289-320).
• Yıldırım, V.E. “1923-1938 Yılları Arasında Türkiye’de Sanayi Alanında Özel Sektör-Devlet İlişkilerinin Tarihi ve Ekonomik Açıdan Analizi”. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir, 2014.
• Yıldırım, V.E. “1933 Yılında Ali İktisat Meclisi’nin Sanayi Raporu ve Sümerbank’ın Kurulması”. Turkish Studies-Social Sciences, 2014, 9(7): (561-575).
• Yurtoğlu N., “Cumhuriyet Döneminin En Önemli Ağır Sanayi Hamlesi: Karabük Demir ve Çelik Fabrikası (1939-1960)”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 2017, 33 (2): (ss.155-204).
• Yurtoğlu, N., “Cumhuriyet Döneminin Öncü Bir Sanayi Kuruluşu: İzmit Selüloz ve Kağıt Fabrikaları Müessesi (1936-1960)”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 2017, (60): (ss.341-372).
• Zarakolu, A. “Türkiye’nin Maden ve Enerji Ekonomisinde Etibank”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1958, 15(1): (165-194).
• Akşam Gazetesi, “Devlet Bankası”, 13.06.1930.
• Akşam Gazetesi, “Yumurta kongresi: Dün çalışma bitti, bir ziyafet verildi”, 16.02.1934.
• Cumhuriyet Gazetesi, “Baş vekil Celal Bayar dün mühim bir nutuk söyledi”, 13.12.1937.
• Cumhuriyet Gazetesi, “iktisadi mes’elelerimiz”, 06.01.1933.
• Cumhuriyet Gazetesi, “İkinci 5 Senelik Plan”, 25.01.1936.
• Milliyet Gazetesi, “Başvekil memleketin sanayileşmesi hakkında iki mühim hitabe irat etti”, 15.08.1934.
• Resmi Gazete, Türkiye Sanayi Kredi Bankası teşkili hakkında kanun”, 14.07.1932
• Resmi Gazete, “Altın ve petrol araması ve işletme idareleri teşkiline dair kanun”, 27.05.1933.
• Resmi Gazete, “Elektrik İşleri Etüt İdaresi Teşkiline Dair Kanun”, 24.06.1935.
• Resmi Gazete “Maden tetkik ve Arama enstitüsü kanunu”, Resmi Gazete, 21.06.1935.
• Statista, Annual Gross Domestic Product and Real GDP in the United States from 1929 to 2022,
• https://www.statista.com/statistics/1031678/gdp-and-real-gdp-united-states-1930-2019/, (Erişim Tarihi: 10.11.2024).
• Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Yıllık Rapor 1932-1940, https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Yayinlar/Raporlar/Yillik+Rapor/