Mehmet Emin Şirvânî’nin Metafizik Meselelere Bakışı

Yıl 2024, Sayı: 22, 88 - 104, 12.12.2024

Hatice Göktaş

https://doi.org/10.55256/temasa.1541130

Öz

Mehmed Emin Şirvânî (ö. 1036/1627), şer’i, edebi ve felsefi ilimlere olan hakimiyeti ile tanınan Osmanlı dönemi muhakkiklerindendir. Bu çalışma, Osmanlı dönemi felsefe geleneğini takip eden Mehmed Emin Şirvânî’nin kelam, tasavvuf ve İşrâk felsefesi ile mezcedilmiş bir metafizik anlayışa sahip olduğu tespitinden yola çıkmaktadır. Şirvânî’nin metafizik meselelere bakış açısını ortaya koymaya çalıştığımız çalışmamızda temel aldığımız eseri el-Fevâidü’l-Hakâniyye’dir. Çalışmamızın amacı Şirvânî’nin çeşitli ilimlerin tarifini ve öne çıkan meselelerini incelediği el-Fevâidü’l-Hakâniyye adlı eserinde metafiziğin nasıl anlaşıldığını, yorumlandığını ve dönemi itibariyle şerh geleneği içinde bulunan Şirvânî’nin diğer eser ve risalelerinde metafizikle ilgili özgün görüşlerinin olup olmadığını belirlemektir. İlahî hikmet ilmi şeklinde isimlendirdiği metafiziği Şirvânî yöntem ve içerik bakımından başta Meşşâî felsefe olmak üzere İşrâk felsefesi ve İslami ilimlerle bağlantılı bir biçimde incelemiştir. Bununla birlikte bir yöntemden ziyade bir ilim olarak düşündüğü İşrâkî hikmeti Şirvânî, ilahî hikmetten ayrı bir başlık altında incelemektedir. Şirvânî’nin ilahî hikmet (metafizik) ilminde meseleleri ele alırken hükemânın yani Meşşâî filozofların görüşlerini ve yöntemini takip ettiğini ve bunun yanı sıra tümel ilimlerin temsilcileri olan kelamcıların ve sûfîlerin de söz konusu meselelere yaklaşımlarını ele aldığını görmekteyiz. Şirvânî’ye göre, maddeye muhtaç olmayan şeyleri inceleyen metafiziğin temel meselesi Zorunlu Varlık, ayrık akıllar ve umûr-ı ʽâmmedir (varlığa ilişen genel şeyler). Şirvânî’nin umûr-ı ʽâmmeyi varlık-mahiyet, illet-malul, birlik-çokluk, kıdem-hudûs ve zorunluluk-imkân kavramları ile belirlediği ve her birini Zorunlu Varlık ile ilişkisi bağlamında ele aldığı görülmektedir. Mehmed Emin Şirvânî’nin metafizik meselelerde Zorunlu Varlık’ın zatından “varlığın hakikati” (hakîkatü’l-vücûd) olarak bahsetmesi ve metafiziğin diğer bütün meselelerini varlığın hakikati bağlamında incelemesi onun özgün yönünü ortaya koyan bir husustur.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Mehmed Emin Şirvânî, Osmanlı Felsefesi, Metafizik, Zorunlu Varlık, Varlığın Hakikati, Umûr-ı ʽÂmme

Muḥammad Emin Shirwānī’s View of Metaphysical Issues

Öz

Muḥammad Emin Shirwānī (d. 1036/1627) was an Ottoman period scholar (muḥaqqiq) known for his sharīʽa, literary and philosophical sciences. This study is based on the observation that Muḥammad Emin Shirwānī, who followed the Ottoman period philosophical tradition, had a metaphysical understanding that was combined with theology, mysticism and Illumination (Ishrāq) philosophy. This observation reveals itself in the work of the classification of sciences, which we use as the basis in our study, while trying to reveal Shirwānī’s perspective on metaphysical issues. The aim of our study is to determine how Shirwānī understood and interpreted metaphysics in his work called al-Fawāid al-Khāqāniyya, in which he examined the definition of various sciences and their prominent issues, and to determine whether Shirwānī, who was in the tradition of commentary in his period, had original views on metaphysics in his other works and treatises. Shirwānī examined metaphysics, which he called the science of divine wisdom (ʽilm al-ḥikma al-ilāhī), in terms of method and content, in connection with the Peripatetic philosophy, Ishrāqī philosophy and Islamic sciences. However, Shirwānī examined the Ishrāqī wisdom, which he considered as a science rather than a method, under a separate heading from divine wisdom. We see that Shirwānī followed the views and methods of the ḥukamā, namely the Peripatetic philosophers, while addressing the issues in the science of al-ḥikma al-ilāhī (metaphysics), and in addition, he also addressed the approaches of the theologians and Sûfîs, who are representatives of the universal sciences, to the issues in question. According to Shirwānī, the fundamental issue of metaphysics, which examines things that do not require matter, is the Necessary Being, separate intellects and the al-umūr al-āmma (general concepts/princeples that are attached to existence). It is seen that Shirwānī determined al-umūr al-āmma with the concepts of existence-essence, cause-effect, unity-multiplicity, createdness-eternity and necessity-contingency, and he discussed each of them in the context of their relationship with Necessary Being. Muḥammad Emin Shirwānī's reference to the essence of Necessary Being as “the truth of existence” (ḥaqīqa al-wujūd) in metaphysical matters and his examination of all other matters of metaphysics in the context of the truth of existence is a matter that reveals his originality.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Muḥammad Emin Shirwānī, Ottoman Philosophy, Metaphysic, Necessary Being, The Truth of Existence, al-Umūr al-ʽĀmma

Kaynakça

• Alper, Hülya. “XVII. Yüzyıl Osmanlı Düşünce Dünyasında Bir Gazzâlî Şârihi Olarak Sadreddinzâde eş-Şirvânî ve Şerhu’r-Risâleti’l-Kudsiyye Örneğinde Şerh Geleneği,” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi sayı: 21 (2012): 59-80.
• Altaş, Eşref. “Fârâbî’den Beyzâvî’ye Umûr-ı ʽâmme Kavramının Gelişimi, Dönüşümü ve Beyzâvî’nin Tercihleri” İslam İlim ve Düşünce Geleneğinde Kâdî Beyzâvî içinde, Editör: Müstakim Arıcı, 153-212. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Altuntaş, Halil ve Muzaffer Şahin. Kur’ân-ı Kerîm Meâli. 12. bs. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Arıcı, Müstakim. “Sadreddinzâde Mehmed Emin Şirvânî” Osmanlı Felsefesi: Seçme Metinler içinde, Editör: Ömer Mahir Alper, 2. bs. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Aristoteles. Fizik. Çeviren: Saffet Babür, 7. bs. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019.
• Cihan, Ahmet Kamil. “Şirvânî’nin İlimlerin Tanımı ve Meseleleri İlgili Eseri: El-Fevaidu’l-Hakaniyye,” The Journal of Academic Social Science Studies 6, sayı: 4 (2013): 229-43.
• Cihan, Ahmet Kamil ve Arsan Taher. “Mehmed Emin eş-Şirvânî’nin Meâd ile İlgili Risâle fî tahkîki’l-mebde ve’l-meâd Adlı Risalesi: Tahlil, Çeviri ve Tahkik,” Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 2, sayı: 4 (Nisan 2016): 57-102.
• Cihan, Ahmet Kamil, ve Salih Yalın. “Giriş” el-Fevâidü’l-Hâkâniyye: Şirvânî’nin Bilimler Tasnifi içinde, Editör: Sadreddinzâde Mehmet Emin Şirvânî. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Cürcani, Seyyid Şerif. Hâşiye alâ Levâmi‘i’l-esrâr fi şerhi Metâli‘i’l-envâr. İstanbul: Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1303.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf : mevakıf şerhi (metin-çeviri). Çeviren: Ömer Türker. 1. bs. C. 1. 3 c. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• İbn Sînâ. “Risâle fî aksâmi’l-ulûmi’l-akliyye” Tis‘u resâil fi’l-hikme ve’t-tabî‘iyyât içinde, 2. bs, 104-18. Kahire: Dâru’l-Arab, t.y.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn an esami’l-kütüb ve’l-fünun. C. 1. 2 c. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1941.
• Kaya, Veysel. “Fahreddin er-Râzî’nin Varlık Görüşü” İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî içinde, Editörler: Ömer Türker ve Osman Demir, 453-72. İstanbul: İsam Yayınları, 2013.
• Nev‘îzâde Atâyî. Hadâ’iku’l-hakâ’ik fî tekmileti’ş-şakâ’ik:Nev‘îzâde Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli (İnceleme-Tetkikli Metin). Çeviren: Derya Örs. 1. bs. C. 2. 2 c. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Râzî, Fahreddîn. el-Mebâhisü’l-meşrikiyye fî ʽilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabîʽiyyât. C. 1. 2 c. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1410.
• ———. Şerhu ʽuyûni’l-hikme. C. 2. 3 c. Tahran: Müessesetü’s-Sâdık, 1415.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmanî. C. 2. 6 c. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şirvânî, Sadreddinzâde Mehmet Emin. “Birlik Yönü” Osmanlı Felsefesi Seçme Metinler içinde, Editör: Ömer Mahir Alper, 373-403. 2. bs. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• ———. el-Fevâidü’l-Hâkâniyye: Şirvânî’nin Bilimler Tansifi. Editör: Ahmet Kamil Cihan. 1. bs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• ———. Mehmed Emin ʽalâ ciheti’l-vahde. İstanbul: Bosnevî Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1288.
• ———. “Şerhu kavâʿidi’l-ʿakâʾid li’l-Gazzâlî”, 1142. Atıf Efendi. Atıf Efendi Kütüphanesi.
• Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tekin, Kenan. “Cihet-i Vahde Tartışmaları Bağlamında 18. Yüzyıl Osmanlı İlim Düşüncesi,” Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVIII. Yüzyıl içinde, Editörler: Ahmet Hamdi Furat, Nilüfer Kalkan Yorulmaz ve Osman Sacid Arı, 2:23-45. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Toksöz, Hatice. “Hüseynî el-Halhâlî’nin Düşüncesinde Varlık,” Bilimname sayı: 51 (2024): 1-30.