Sosyal Bilgiler Eğitiminde Sürdürülebilir Kalkınma: 2010–2024 Yılları Arasında Hazırlanan Lisansüstü Tezlerin Sistematik İncelemesi

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 29, 1 - 25, 01.12.2025

Aysun Demirtaş , B. Ünal İbret

https://doi.org/10.52105/temelegitim.1663967

Öz

Gelecekte sürdürülebilir toplumların var olabilmesi için günümüz eğitim sisteminin sürdürülebilirlik açısından ele alınması oldukça önemlidir. Bu sebeple sosyal bilgiler dersi bireyler için sürdürülebilir kalkınma (SKA) bilinci oluşturmada önemli bir role sahiptir. Bu araştırmada 2010-2024 yılları arasında Türkiye’de sosyal bilgiler eğitimi alanında sürdürülebilir kalkınma konulu 19 lisansüstü araştırmanın SKA hedefleri ve boyutları açısından nasıl ele alındığı sistematik bir biçimde analiz edilmiştir. Araştırma kapsamındaki 19 lisansüstü çalışma nitel araştırma yöntemlerinden olan içerik analizi tekniğiyle analiz edilmiştir. Araştırma bulgularından elde edilen sonuçlara göre; araştırma konularının sürdürülebilir çevre odaklı ve SKA’ya yönelik algı değer tutum ve inançlar odaklı olduğu görülmüştür. Sosyal bilgiler öğretim programı ve ders kitaplarında sürdürülebilir kalkınma içeriği bulunmasına rağmen yeterli bulunmamaktadır. Öğretmen ve öğretmen adaylarının sürdürülebilir kalkınma farkındalıkları yüksek düzeyde olduğu belirlenmiştir. Sürdürülebilir kalkınma eğitiminin öğrencilere deneyimler yolu ile öğretilmesi daha etkili olmaktadır. Sosyal bilgiler öğretmenlerinin SKA’nın öğretiminde sosyal bilgiler dersini işlevsel bir rolde gördükleri sonucuna ulaşılmıştır. SKA boyutlarından çevresel ve sosyal boyutun ekonomi boyutuna göre daha ön planda olduğu söylenebilir. SKA hedeflerinden “SK 12 Sorumlu Üretim ve Tüketim” ve “SK 13 İklim Eylemi” ‘nin araştırmalarla yüksek ilişkisi göze çarpmaktadır. Araştırma bulguları değerlendirildiğinde sosyal bilgiler eğitiminde sürdürülebilir kalkınmanın yeterli olmadığı görülmüştür. Bunun için ders kitaplarının sürdürülebilir kalkınma açısından yeniden ele alınması ve sosyal bilgiler derslerinde öğrencilerin deneyimler yoluyla sürdürülebilirlik bilinci kazanması için yeni düzenlemeler yapılması gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sürdürülebilir Kalkınma , Sürdürülebilirlik , Sosyal Bilgiler

Sustainable Development in Social Studies Education: A Systematic Review of Postgraduate Theses Written Between 2010 and 2024

Öz

In order to ensure the existence of sustainable societies in the future, it is essential to address today’s education systems from a sustainability perspective. In this context, the social studies course plays a critical role in fostering individuals’ awareness of sustainable development. This study systematically analyzes how 19 postgraduate theses, written between 2010 and 2024 in the field of social studies education in Türkiye, address the Sustainable Development Goals (SDGs) and their dimensions. The research employs document analysis, a qualitative research method. The findings indicate that most studies focus on environmental sustainability and on perceptions, values, attitudes, and beliefs regarding the SDGs. Although the concept of sustainable development is included in the social studies curriculum and textbooks, it is found to be insufficient in scope and depth. Teacher candidates and in-service teachers demonstrate a high level of awareness of sustainable development. Moreover, teaching sustainability through experiential learning proves to be more effective for students. Social studies teachers regard the course as a functional tool for delivering SDG-related content. Among the dimensions of sustainability, the environmental and social aspects are more emphasized than the economic one. Notably, SDG 12 (Responsible Consumption and Production) and SDG 13 (Climate Action) show strong associations with the analyzed studies. The results reveal that sustainable development is not yet adequately addressed in social studies education. Therefore, textbooks should be revised in terms of sustainability content, and instructional practices should be restructured to enable students to gain sustainability awareness through experiential learning.

Anahtar Kelimeler

Sustainable Development , Sustainability , Social Studies

Kaynakça

• Acar, H. (2021). Sosyal bilgiler öğretmen adaylarına yönelik sürdürülebilir kalkınma eğitimi önerisi (Yüksek lisans tezi), Akdeniz Üniversitesi, Antalya
• Agyeman, J., Bullard R., & Evans, B. (2002). Exploring the nexus: Bringing together sustainability, environmental justice and equity. Space and Polity, 6(1), 70-90.
• Akkaş, L. B. (2019). Sürdürülebilir kalkınma konusunda yapılan eğitim araştırmalarına yönelik doküman analizi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Kastamonu Üniversitesi, Kastamonu.
• Al-Nuaimi, S.R. & Al-Ghamdi, S.G. (2022). Sustainable consumption and education for sustainability in higher education. Sustainability, 14, 7255. https://doi.org/10.3390/su14127255
• Andersson, K. (2017). Starting the pluralistic tradition of teaching effects of education for sustainable development (esd) on pre-service teachers‟ views on teaching about sustainable development. Envirionmental Education Research, Cilt:23, Sayı:3, s. 436-449
• Arık, S. (2019). Sürdürülebilir çevre eğitimi ile ilgili tezlerin eğilimleri: Bir sistematik inceleme. I. Uluslar arası Bilim, Eğitim, Sanat ve Teknoloji Sempozyumu (UBEST-2019), İzmir, Türkiye
• Armağan, V. (2023). Ekolojik sürdürülebilir bir kent modeli olarak Ekotopya ve güncel kent pratikleri. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, 14 (27), 342-376.
• Atalay, İ. (2004). Doğa bilimleri sözlüğü (Coğrafya-Ekoloji-Ekosistem). Meta Basım.
• Ateş, H. (2018). Fen bilgisi ve sosyal bilgiler öğretmen adaylarının sürdürülebilir tüketim davranışlarının ve bilgi düzeylerinin araştırılması. Bursa Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 31(2), 507-531.
• Aydemir, N. (2024). 4. Sınıf fen bilimleri ve sosyal bilgiler ders kitaplarının sürdürülebilir çevre eğitimi açısından incelenmesi (Yüksek lisans tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Aydın, F. (2024). Sosyal bilgiler ders kitaplarında sürdürülebilir kalkınmanın yeri (Yüksek lisans tezi), Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Aydoğan, A. (2010). Sosyal bilgiler öğretmenlerinin sürdürülebilir kalkınma konusuyla ilgili kazanımların öğretimine ilişkin görüşleri (Yüksek lisans tezi), Niğde Üniversitesi, Niğde.
• Azrak, Y. (2022). Sosyal bilgiler dersinde sürdürülebilir kalkınma: Sosyal bilgiler öğretmenlerinin ve ortaokul öğrencilerinin görüşleri (Doktora tezi), Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Bayram, M. (2022). Sosyal bilgiler ve Türkçe öğretmen adaylarının ekolojik ayak izi farkındalık düzeylerinin belirlenmesi (Yüksek lisans tezi), Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3, 77-101.
• Bruntland, G. (1987). Our common future: The world commission on environment and development, Oxford, Oxford University Press.
• Bulut, B., & Çakmak, Z. (2018). Sürdürülebilir kalkınma eğitimi ve öğretim programlarına yansımaları. Uluslar arası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(4), 2680-2697.
• Dere, İ. Ve Demirci-Dölek, E. (2024). Türkiye sosyal bilgiler öğretim programında Birleşmiş Milletler 2030 sürdürülebilir kalkınma amaçları. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24(3), 1813.-1837. https://dx.doi.org/10.17240/aibuefd.2024..-1435465.
• Dinç, E., & Acun, A. (2017). Sosyal bilgiler dersinde ekonomi ve sürdürülebilir kalkınma ile ilgili konuların öğretiminde güncel olayların kullanımına ilişkin öğretmen görüşleri. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 41, 29–46.
• Duygu, H. (2024). Sosyal bilgiler eğitiminde sürdürülebilir tüketim: Bir karma yöntem araştırması (Doktora tezi), Akdeniz Üniversitesi, Antalya.
• Dündar, R., & Biçer, R. (2024). Türkiye’de sürdürülebilir kalkınma ile ilgili eğitim öğretim alanında hazırlanan lisansüstü çalışmaların incelenmesi. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24(4), 1917-1940. https://dx.doi.org/10.17240/aibuefd.2024..-1415088
• Fraenkel, J. R., & Wallen, N. E. (2006). How to design and evaluate education research (6. Bs.). McGraw-Hill International Edition.
• Gladwin, T. N., Kennelly, J. J., & Krause, T. S. (1995). Shifting paradigms for sustainable development: Implications for management theory and research. Academy of Management Review, 20(4), 874-907.
• Gulikers, J., & Oonk, C. (2019). Towards a rubric for stimulating and evaluating sustainable learning. Sustainability, 11(4), 1-20.
• Güler, Ö. (2023). Sosyal bilgiler 5. Sınıf ders kitabının sürdürülebilir kalkınma amaçları bağlamında incelenmesi (Yüksek lisans tezi), Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Tokat.
• Güneş, D., & Erdem, R. (2022). Nitel araştırmaların analizi: Meta-sentez. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(Özel Sayı 2), 81-98.
• Gümüş, H. E. (2024). Sosyal bilgiler ve fen bilgisi öğretmen adaylarının sürdürülebilir kalkınma hedeflerine yönelik metaforik algılarının karşılaştırılması (Yüksek lisans tezi), Akdeniz Üniversitesi, Antalya
• İşler, N. K. (2023). İlkokul sosyal bilgiler dersi öğretim programının sürdürülebilir kalkınma hedefleri ve yenilenmiş Bloom taksonomisi kapsamında incelenmesi. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25(2), 472–486.
• Kaymak, B., & Tosun, A. (2024). Sosyal bilgiler eğitiminde sürdürülebilirlik ile ilgili yapılan çalışmaların incelenmesi: Bir meta sentez çalışması. Trakya Eğitim Dergisi, 14(Özel Sayı), 233-253.
• Leal Filho, W. (2009). Towards the promotion of education for sustainability.Revista de Educación 351, 263-277. McGregor, S. (2019). Education for sustainable consumption: A social reconstructivism model. Canadian Journal of Education Revue Canadienne de l’éducation, 42(3), 745–766. https://www.jstor.org/stable/26891583
• MEB, (2018). Sosyal bilgiler dersi öğretim programı (İlkokul ve ortaokul 4, 5, 6 ve 7. Sınıflar). TTKB.
• Miles, M. B., & Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis: An expanded sourcebook (2nd ed.). Sage Publications
• Neuendorf, K. A. (2017). The content analysis guidebook (2nd ed.). Sage.
• Njoku, C. (2016). Awareness of climate change and sustainable development issues among junior secondary school (JSS) students in Port Harcourt Metropolis, Nigeria. International Journal of Curriculum and Instruction, 8(2), 29-40. https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ1207326.pdf sayfasından erişilmiştir.
• Nousheen, A., Zai, S.A., Waseem, M., & Khan S.A., (2020). Education for sustainable development (esd): Effects of sustainability education on pre-service teachers‟ attitude towards sustainable development (sd). Journal of Cleaner Production, 250
• Oğuz Hacat, S., & Demir, F. B. (2019). Sürdürülebilir kalkınma eğitimi açısından sosyal bilgiler dersi öğretim programının değerlendirilmesi. Diyalektolog Ulusal Sosyal Bilimler Dergisi, 22, 211-225.
• Olayinka, O. T. (2020). Social studies students’ knowledge, attitude and practice of concepts of sustainable development in Ondo City, Nigeria. International Journal of Financial, Accounting, and Management, 1 (4), 221-233.
• Özerdinç, F., Kızılay, E., & Hamalosmanoğlu, M. (2022). Eğitimde sürdürülebilir kalkınma ile ilgili yapılan çalışmaların analizi: Bir meta-sentez çalışması. Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(1), 33-51. https://doi.org/10.38122/ased.976188
• Özsoy, A. (2021). Öğretmen adaylarının sürdürülebilir kalkınma farkındalıklarının incelenmesi (Yüksek lisans tezi), Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. (2020). Education for sustainable development: A roadmap. UNESCO Publishing. https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000374802.locale=en
• Patton, M. Q. (2014). Qualitative research & evaluation methods (4th ed.). Sage Publications.
• Salamanca, J. C. G., Agudelo, O. L., & Salinas, J. (2020). Key competences, education for sustainable development and strategies for the development of 21st century skills. A systematicliteraturereview. Sustainability, 12(24),10366. https://www.mdpi.com/2071-1050/12/24/10366
• Samuelsson, I. P. (2011). Why we should begin early with ESD: The role of early childhood education. International Journal of Early Childhood 43(2), 103-118.
• Suna, M. (2023). 6. Sınıf sosyal bilgiler dersinde sürdürülebilirlik bilinci kazandırmaya yönelik etkinliklerin öğrencilerin sürdürülebilir yaşama yönelik farkındalıklarına etkisi (Yüksek lisans tezi). Anadolu Üniversitesi, Eşkişehir.
• Tecimer Altınel, Z., Hamalosmanoğlu, M., & Kızılay, E. (2024). An Examination of the Impact of Education Practices for Sustainable Development on Students: A Systematic Review Study. Necmettin Erbakan University Ereğli Faculty Of Education 6(1), 1-24. https://doi.org/10.51119/ereegf.2024.69
• Tekin, Z. (2021). Sürdürülebilir kalkınma için eğitime yönelik olarak öğretmenlerin değer ve inançlarının incelenmesi (Yüksek lisans tezi), Bursa Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Tekiroğlu, A. (2021). Sosyal bilgiler öğretmenlerinin çevre etiği farkındalıkları ve sürdürülebilir çevreye yönelik tutumları arasındaki ilişkinin çeşitli değişkenler açısından incelenmesi (Yüksek lisans tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Tıkışoğlu, S. (2023). Çevre eğitimi kapsamında tasarım tabanlı öğrenme yaklaşımıyla hazırlanan etkinliklerin öğretmen adaylarının çevre okuryazarlığına, sürdürülebilir kalkınma görüşlerine ve epistemik inançlarına etkisi (Yüksek lisans tezi). Kastamonu Üniversitesi, Kastamonu.
• Tural, A, & Turan, H. (2024). The relationship between sustainable consciousness and environmental awareness sensitivity level in the context of sustainable development. Anadolu University Journal of Education Faculty (AUJEF), 8(2), 686-703.
• Türer, B. (2010). Fen bilgisi ve sosyal bilgiler öğretmen adaylarının sürdürülebilir kalkınma farkındalıklarının belirlenmesi (Yüksek lisans tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• UNESCO. (2004). United Nations decade of education for sustainable development 2005–2014: Draft implementation plan. UNESCO.
• United Nations UNESCO. (2015). Incheon declaration and SDG4-education 2030 framework for action, Korea.
• Uras, A., & Acar, A. (2008). Sürdürülebilir kalkınma. Sunum: Türkiye’nin iklim değişikliğine uyum kapasitesinin arttırılması BM ortak programı.
• Uyanık, S. (2021). Fen bilgisi ve sosyal bilgiler öğretmen adaylarının sürdürülebilir çevre ile ilgili tutumlarının incelenmesi (Yüksek lisans tezi). Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın.
• Waltner, E.M., Scharenberg, K., Hörsch, C. & Werner R. (2020). What teachers think and know about education for sustainable development and how they implement it in class. Sustainability 12, 4, 1690. https://doi.org/10.3390/su12041690
• World Commission on Environment and Development (WCED), (1987). Our common future. The report of the world commission on environment and development. Oxford University Press: New York
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2021). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (12. Bs.). Seçkin Yayıncılık.
• Yıldırım, G. (2020). Sürdürülebilirlik konusundaki eğitim araştırmalarının tematik olarak incelenmesi. Akdeniz Eğitim Araştırmaları Dergisi, 14(33), 70-106.
• Yıldız, O. (2019). Sosyal bilgiler öğretmenlerinin çevre bilgisi ve sürdürülebilir çevre tutum düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi (Yüksek lisans tezi), Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Yılmaz, T. (2024). Sosyal bilgiler öğretmenlerinin sürdürülebilir çevre eğitimine yönelik tutumları ile biyoçeşitlilik okuryazarlıkları arasındaki ilişkinin incelenmesi (Yüksek lisans tezi), Mersin Üniversitesi, Mersin.
• Zalim, R. M. (2024). Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının sürdürülebilir kalkınma farkındalıklarının incelenmesi (Yüksek lisans tezi), Gazi Üniversitesi, Ankara.