Eski Anadolu Türkçesi Dönemi Kur’an Tercümelerinde Gazâ Anlayışının Yansımaları

Yıl 2023, , 5 - 41, 30.03.2023

Kenan Özçelik

https://doi.org/10.55709/tetkikdergisi.2023.3.91

Öz

Osmanlı Devleti’nin kuruluşu ile ilgili ortaya çıkan tartışmalarda çeşitli görüşler ileri sürülmektedir. Bunlardan biri de gazâ tezi olarak bilinmektedir. Bu görüş üzerindeki tartışmalar, başlangıcından günümüze kadar canlılığını korumaktadır. Tartışmanın temelinde Anadolu’da fetihleri gerçekleştirenleri harekete geçiren gücün ne olduğu sorunu vardır. Bu tezi savunanlara göre Allah yolunda savaşmak anlamına gelen gazâya katılmak, başka sebeplerle birlikte o kişileri harekete geçiren en güçlü saiktir. Tezin savunulması ise doğal olarak mümkün mertebe kuruluş devrindeki çağdaş kaynaklar üzerinden yapılmaktadır. Bunlar da sikkeler, kitabeler, vakfiyeler ve kitaplar olarak karşımıza çıkmaktadır. Kitaplar içinde ise tarih kaynaklar başta olmak üzere edebî ve dinî eserlere de referans için müracaat edilmektedir. Bu çalışmada söz konusu tartışmalar bağlamında Eski Anadolu Türkçesi döneminde yapılmış olan Kur’an tercümeleri incelenmiştir. Bu tercümelerde gazâ veya gâzî kelimeleri ve bunlarla oluşturulan kelime öbeklerinin konumuz bakımından anlamlı bir yoğunluk sergilediği görülmüştür. Bunun sınaması için de daha önce ve Anadolu sahası dışında yapılmış Kur’an tercümelerine başvurulmuştur. Doğu Türkçesindeki Kur’an tercümeleri olarak belirtilen bu eserlerde bahsedilen kelimeler neredeyse hiç geçmemektedir. Bu tespit Osmanlı Devleti’nin kuruluş zamanlarını da içine alan Eski Anadolu Türkçesi döneminde yapılan Kur’an tercümelerinin gazâ teziyle ilgili tartışmalarda değerlendirilmesini gerekli kılmaktadır. Araştırmada Eski Anadolu Türkçesi döneminde yapıldığı bilinen üç adet ve Doğu Türkçesi ile yapılmış iki adet Kur’an tercümesi incelenmiştir. Burada da konumuzla ilgili kelime veya kelime öbeği bakımından en zengin örnekleri barındıran ve Bursa Nüshası olarak bilinen Kur’an tercümesi esas alınmıştır. Bursa nüshasındaki örnekler diğer tercümeler ile karşılaştırılmıştır. Çok nadir olarak diğer tercümelerde görülüp de Bursa Nüshasında olmayan örnekler de bulunmuş olup bunlar da verilmiştir. Tercüme örnekleri verilirken de önce âyetin tamamı veya ilgili kısmı orijinal hâliyle verilmiş, sonra günümüz Türkiye Türkçesi ile meali aktarılmış, ardından incelen tercümelerdeki karşılıklar sıralanmış; her bir örnek sonrasında kısaca değerlendirmede bulunulmuştur. Örnekler sınıflandırma imkânı verdiği için de birkaç başlık altında ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı, Eski Anadolu Türkçesi, Kur’an Tercümesi, Osmanlı Devleti, Kuruluş Devri, Gazâ Tezi

Reflections of Ghazā Concept in Old Anatolian Turkish Period Qur'ān Translations

Öz

Various opinions are put forward in the debates about the establishment of the Ottoman State. One of them is known as the ghazā thesis. The discussion on this view has been alive from its inception to the present day. At the heart of the debate is the question of what is the power that activates the conquerors in Anatolia. According to those who defend this thesis, participating in the war, which means fighting in the way of Allah, is the most potent motivation that moves those people, along with other reasons. The defense of the thesis is naturally based on contemporary sources as much as possible. These appear as coins, inscriptions, endowments, and books. Among the books, literary and religious works, primarily historical sources, are also applied for reference. In this study, the translations of the Qur’ān made in the Old Anatolian Turkish period were examined in the context of these discussions. In these translations, it has been seen that the words ghazā or ghāzi and the phrases formed with them exhibit a significant density in terms of our subject. To endorse this, the Qur’ān translations made before and outside the Anatolian area were used. The words mentioned in these works mentioned as translations of the Qur’ān in Eastern Turkish, rarely used. This determination necessitates the evaluation of the Qur’ān translations made in the Old Anatolian Turkish period, which includes the establishment times of the Ottoman Empire, in the discussions about the ghazā thesis. In the research, three translations of the Qur’ān, known to have been made during the Old Anatolian Turkish period, and two translations of the Qur’ān, which were made in Eastern Turkish, were examined. The translation of the Qur’ān, known as the Bursa Copy, which contains the richest examples in terms of words or phrases related to our subject, was taken as a basis. The examples in the Bursa copy were compared with other translations. Some examples are rarely seen in other translations but not in the Bursa Copy, and these are also given. While the translation examples are given, first, the whole or the relevant part of the verse is presented in its original form, then its translation in today's Turkey Turkish is translated, then the equivalents in the analyzed translations are listed; a brief evaluation was made after each example. The examples are discussed under several headings as they allow classification. Since the examples allow classification, the examples are discussed under several headings.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature, Old Anatolian Turkish, Qur’ān Translation, Ottoman Empire, Establishment Period, Ghazā Thesis

Kaynakça

• Ata, Aysu. Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Canpolat, Mustafa. Behcetü’l-Hadâik fî Mev’izati’l-Halâik. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018.
• Cumbur, Müjgan. “Anadolu Gazileri ve Edebiyatımız”. Erdem 3/9 (1987), 777-808.
• Döğüş, Selahattin. “Osmanlılarda Gaza İdeolojisinin Tarihi ve Kültürel Kaynakları”. Belleten 72/265 (2008), 817-888. https://doi.org/10.37879/belleten.2008.817
• Emecen, Feridun Mustafa. “Gazâya Dâir -XIV. Yüzyıl Kaynakları Arasında Bir Gezinti-”. Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1995.
• Emecen, Feridun Mustafa. Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikleri Dünyası. İstanbul: Timaş Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Gül, Ali. British Library or 9515’teki Türkçe Kur’an Tercümesi (Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Hamidullah, Muhammed. Kur’an-ı Kerim Tarihi. çev. Abdülaziz Hatip-Mahmut Kanık. İstanbul: Beyan Yayınları, 2000.
• İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
• İnan, Abdülkadir. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme. Ankara: DİB Ya-yınları, 1961.
• Jennings, Ronald C. “Gazi Tezi Üzerine Bazı Düşünceler”. çev. Canay Şahin. Söğüt’ten İstanbul’a Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar. drl. Oktay Özel-Mehmet Öz. 429-441. Ankara: İmge Kitabevi, 2. Basım, 2005.
• Kafadar, Cemal. İki Cihan Aresinde Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. çev. Ahmet Tunç Şen. İstanbul: Metis Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• Köprülü, Fuad. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1959.
• Küçük, Murat. Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Satır Arası İlk Kur’an Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Lowry, Heath W. Erken Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı. çev. Kıvanç Tanrıyar. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Mevlana Yakûb-i Çerhî. Çağatay Türkçesi Kur’an Tefsiri Tercüme-i Tefsîr-i [Ya’kûb-i] Çerhî (Gi-riş-Gramer-Metin-Dizin-Tıpkı Basım). haz. Emek Üşenmez. İstanbul: Akademik Kitaplar, 2019.
• Muhammed b. Hamza. XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış Satır Arası Kur’an Tercümesi. 2 Cilt. haz. Ahmet Tapaloğlu. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1976.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu ve İslam Bir İmparatorluk Bir Din. İstanbul: Alfa Ya-yınları, 2021.
• Özkan, Mustafa. “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yapılmış Kur’an Tercümeleri”. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar. ed. Bilal Gökkır vd. 517-558. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi Yayınları, 2010.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş- Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Ya-yınları, 6. Baskı, 2010.
• Kur’ân-ı Kerim ve Yüce Meâli. Çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• Kur’an-ı Kerim Meali Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri. çev. Mustafa Öztürk. Ankara: Otto Ya-yınları, 2008.
• Râgıb el-Isfahânî. Mufredâtu’l-Elfâzi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvudî. Dımaşk: Dâru’l-kalem, 1992.
• Sağol, Gülden. Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi Giriş-Metin-Sözlük. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Şimşek, Yaşar. Türkler ve Kur’an. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Tekin, Şinasi. İştikakçının Köşesi Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Simurg Yayınları, 2001.
• Uludağ, Süleyman. “Mücâhede”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/439-440. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Vankulu Mehmed Efendi. Vankulu Lügati. 2 Cilt. haz. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2014.
• Wittek, Paul. Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğuşu. çev. Fatmagül Berktay. İstanbul: Pencere Yayınları, 1995. Yunus Emre. Risâletü’n-Nushıyye. haz. Umay Günay-Osman Horata. Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.