Gazzâlî Sonrası Felsefe Eleştirisi: Şihâbeddîn Ömer Sühreverdî Örneği

Yıl 2023, Sayı: 3, 131 - 160, 30.03.2023

Mahmut Yusuf Mahitapoğlu

https://doi.org/10.55709/tetkikdergisi.2023.3.68

Öz

Araştırmanın amacı, felsefe eleştirilerinin Gazzâlî sonrası nasıl seyrettiğini Şihâbeddîn Ömer Sühreverdî’nin (öl. 632/1234) Reşfü’n-neṣâʾiḥi’l-îmâniyye ve keşfü’l-feżâʾiḥi’l-Yûnâniyye adlı eseri üzerinden değerlendirmeye çalışmaktır. Genellikle Sühreverdî el-Maktûl (öl. 587/1191) ile karıştırılabilen müellif, sûfî kimliği ile bilinir ve Sühreverdîyye tarikatının kurucusudur. Sühreverdî eserini on beş bölüme ayırmış, Gazzâlî’nin (öl. 505/1111) konu seçimine benzer bir biçimde konuları ele almış, yöntem ve üslup açısından ise kendisinden birçok yönde ayrılmıştır. Sühreverdî felsefe eleştirisinde Gazzâlî’yi takip ederek onun ele aldığı konulara yoğunlaşır. Öyle ki Sühreverdî, filozofların Allah’ın cüzileri bilmediği, sudur inancı ve yeniden yaratılışın ruhânî olacağı hakkında görüşlerini eleştirir. Araştırma Gazzâlî sonrası felsefe eleştirilerini seyrini anlamak için Sühreverdî üzerinden bir okuma yapmayı teklif eder. Bununla beraber Gazzâlî sonrası felsefe eleştirilerini anlamak için Gazzâlî’nin Tehâfütü’l-Felâsife’si ile birlikte Şehristânî’nin (öl. 548/1153) Muṣâraʿatü’l-felâsife kitabı Sühreverdî’nin eseri ile yöntem ve muhteva açısından karşılaştırılmaya çalışılmıştır. Bu yolla üç eserin birbirine benzer ve ayrılan yönleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu hedefle çalışmamızda öncelikle Sühreverdî’nin felsefe eleştirisinde yöntemini ve filozofları eleştirdiği konuları serdetmeye gayret ettik. Bundan sonra üç ismin eserlerini yöntem, içerik ve eserlerin telifine neden olan sosyal ve siyasi sebepleri kapsayacak şekilde mukayese etmeye çalıştık. Araştırmanın sonucunda Sühreverdî’nin konu seçimi anlamında Gazzâlî ile büyük oranda benzeştiği, yöntem anlamında ise Sühreverdî’nin Gazzâlî’den farklı olarak daha çok nasslara dayandığına eriştik. Çalışmamıza konu olan Şehristânî ise diğer iki isme nazaran daha çok felsefe içerisinde kalarak eleştirilerini yöneltmiştir. Gazzâlî’nin kendisinden sonra yaşayan her iki isme de eleştirilecek konuları belirlerken ki etkisi çalışma boyunca gözlemlenmiştir. Bununla beraber Gazzâlî ve Sühreverdî filozofların tekfirine kanaat getirirken, Şehristânî bu iki isimden ayrılmıştır. Üç ismin eserlerini neden telif ettiğine dair yaptığımız araştırmada ise; Gazzâlî ve Sühreverdî’nin döneminde kendilerine bu eserleri yazmaya sevk edecek kadar yoğun bir felsefî hareketlilik olmadığını gözlemledik. Bununla beraber iki müellifin dönemin siyasi şahsiyetleri ile olan yakın ilişkilerine binaen eserlerini belirli siyasi yönlendirmeler ve sosyal gereklilikler nedeniyle ele almaları mümkün gözükmektedir. Şehristânî’nin eseri ise daha ziyade felsefî bir tartışmanın ürünü olarak görünmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, İslam Düşüncesi, Felsefe Eleştirisi, Sühreverdî, Gazzâlî, Meşşâi Felsefe

The Post-Ghazālī Criticism of Philosophy: The Case of Shihāb al-Dīn Umar al-Suhrawardī

Öz

The purpose of this study is to investigate the course of philosophical criticism after al-Ghazālī by using Shihāb al-Dīn ʿUmar al-Suhrawardī's (d. 632/1234) work Rashf al-nesāʾihi al-īmāniyya wa kashf al-fezāʾihi al-Yūnāniyya. Often confused with Suhrawardī al-Maktūl (d. 587/1191), Shihāb al-Dīn ʿUmar al-Suhrawardī is known for his Sufī identity and was the founder of the Suhrawardī order. Al-Suhrawardī organized his work into fifteen chapters and addressed topics like those discussed by al-Ghazālī (d. 505/1111) but differed from him in many ways regarding method and style. In his criticism of philosophy, al-Suhrawardī followed al-Ghazālī and focused on the issues he discussed. Al-Suhrawardī criticized philosophers' views on God's ignorance of the particular (juzʿi), their supporting the theory of emanation and the spiritual nature of the resurrection. This study suggests understanding al-Suhrawardī to trace the course of the criticism of philosophy after al-Ghazālī. Moreover, to appreciate the criticisms of philosophy after al-Ghazālī, al-Ghazālī's Tahāfut al-falāsifa and Shahristānī's Musāraʿat al-falāsifa (d. 548/1153) were compared with al-Suhrawardī's work in terms of their methods and contents. In this way, the present study pinpoints the similarities and differences between the three works. With this aim in mind, it first presents al-Suhrawardī's method in the criticism of philosophy and addresses his criticisms of philosophers. It also compares the works of these three names in terms of method, and content, along with the social and political reasons that led them to write their works. The present study suggests that al-Suhrawardī was mainly similar to al-Ghazālī in terms of their focus, while al-Suhrawardī, unlike al-Ghazālī relied more on the evidence in his method. Al-Shahristānī, on the other hand, mostly remained within philosophy compared to the other two scholars and offered his criticisms. Al-Ghazālī influenced both scholars who lived after him in identifying the subjects to be criticized. However, while al-Ghazālī and al-Suhrawardī agreed on the takfīr of philosophers, al-Shahristānī differed from them in this respect. The present study also concluded that, although there was no intense philosophical activity in al-Ghazālī and al-Suhrawardī's period that could prompt them to write these works, the two authors might have written their works due to certain political directives and social needs as they had close relations with the political figures of the period. Al-Shahristānī's work, on the other hand, appears to be the output of a philosophical debate.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Islamic Thought, Criticism of Philosophy, al-Suhrawardī, al-Ghazālī, Peripatetic Philosophy

Kaynakça

• Alper, Ömer Mahir. “Gazzâlî’nin Felsefî Geleneğe Bakışı: O Gerçekten Bir Felsefe Karşıtı Mıydı?”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İla-hiyat] 4 (2001), 87-107.
• Alper, Ömer Mahir. “Şehristânî’nin Felsefeye ve Filozoflara Bakışı: Felsefe Tarihinden Felsefî Hesaplaşmaya”. Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araş-tırmaları Dergisi 5/1(2008), 9-36.
• Alper, Ömer Mahir. “Şehristânî’nin İbn Sînâ Eleştirisi: İbn Sînâ’nın Varlık Tasnifinde Çelişki Nerede?”. Uluslararası İbn Sînâ Sempozyumu. ed. Mehmet Mazak vd. 2/257-274. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2009.
• Ayık, Hasan. “Gazali’nin Eleştirileri Felsefeyi Bitirdi mi?”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/2 (2009), 37-57.
• Batak, Kemal. “Tehâfütü’l-Felâsife ile Alakalı Genel Problemler Gazâlî’nin Filozofları Tekfirine Giriş (1)”. İslâmî Araştırmalar 13/3-4 (2000), 364-399.
• Çağatay, Neşet. Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Çağrıcı, Mustafa. “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/489-505. Ankara: TDV Yayınları,1996.
• Deniz, Gürbüz. “Gazâlî’yi Anlamının Usûlü”. Diyanet İlmi Dergi 47/3 (2011), 7-26.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Feḍâʾiḥu’l-Bâṭıniyye. thk. Muhammed Ali Kutub. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Adeviyye, 2001.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Dalâletten Hidayete. çev. Ahmed Subhi Furat. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1972.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Filozofların Tutarsızlığı. çev. Mahmut Kaya - Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Gazzâli, Ebû Hâmid. İtikad’da Orta Yol, çev. Kemal Işık. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
• Güzel, Abdurrahim. “İbn Rüşd’ün Tehafütü’t-Tehafüt’ü ve Gazzali’ye Yönelttiği Tenkitler”. 91-104. İbni Rüşd Kongresi Tebliğleri. Kayseri, y.y., 1993.
• Huda, el-Kamer. Şihâbeddîn Ömer es-Sühreverdî, Hayatı, Eserleri, Tarikatları. çev. Tahir Uluç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• İbn Sînâ, Ebû. Dânişnâme-i ʿAlâʾî. çev. Murat Demirkol. İstanbul: Yazma Eserler Ku-rumu, 2013.
• Kaplan, Hayri. 13. Yüzyılda Farklı Bir Tehâfüt’ün Tenkitçisi Kelamcı ve Sûfî Dıyâüddin Mes’ud b. Mahmud eş-Şîrâzî (öl. 655/1257). Uluslararası 13.Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri. ed. Murat Demirkol vd. 543-551. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Özşenel, Mehmet “İlk Yaratılan Varlık Konusundaki Rivayetler”. Divan Dergisi 1998/1, 171-189.
• Sâmî, Şemseddîn. Kâmusu’l-A’lâm. İstanbul: Mihran Matbaası, 1889.
• Sarıoğlu, Hüseyin. “İbn Rüşd’ün Bakışıyla Gazzâlî ve Felsefe”. İlmî Araştırmalar Dergisi 3 (1996), 87-100.
• Sühreverdî, Şihâbeddîn. Reşfu’n-Nasâihi’l-Îmâniyye ve Keşfu’l-Fedâihi’l-Yûnâniyye. thk. Aişe Yusuf el-Mennâ’î. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1999.
• Şehristânî, Muhammed. Filozoflarla Mücadele. çev. Aygün Akyol, Aytekin Özel. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.
• Toktaş, Fatih. İslam Düşüncesinde Felsefe Eleştirileri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. “Şehâbeddin Sühreverdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/40-42. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Zehebî, Ebû Abdullah. A’lemû’n-Nübelâ. Amman: Beytu’l-Efkâri’d-Düvelî, 2009.
• Zeydan, Corci. İslam Uygarlıkları Tarihi. çev. Nejdet Gök. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.