Analysis of the Qirāʾāt Narrations Deemed Erroneous in Ibn Mujāhid’s Kitāb Al-Sab'a

Yıl 2025, Sayı: 8, 503 - 526, 30.09.2025

Cihat Çelik

https://doi.org/10.55709/tetkik.1682484

Öz

This article identifies and analyzes Quranic recitations (qirā’āt) considered as “ghalat” and “khata” mistake by Ibn Mujāhid's (d. 324/936) in his work Kitāab al-Sab'a. The primary objective of this study is to reveal Ibn Mujāhid’s (d. 324/936) assessments of recitations and his approach toward these narrations given his, pioneering role in systematizing the science of Quranic recitation (ʿilm al-qirāʾāt). Within this framework, we aim to examine the nature of the recitations he labeled as “ghalat” in his work, their transmission chain isnād status, and justifications for the designation. Quranic recitations have been meticulously preserved, both literally and semantically, and transmitted to the present day through the companions. In this historicla trajectory Kitāb al-Seb'a, which changed the course of the science of recitation during this period, occupies a pivotal position, not only as one of the earlies surviving works that brings together the seven canonical recitations, but also a foundational source for many recitation works written after it. Ibn Mujāhid’s categorization of certain recitations as “ghalat” and “khata” in addition to his transmission of the narrations of the seven Imams makes a significant contribution to understanding the systematization of the science of discipline. In this context, this study aims to identify the recitations considered “ghalat” and “khata” in Ibn Mujāhid’s Kitāb al-Sab'a, and determine their number, sources, and transmission chains. The rationale for these recitations being considered “ghalat” is then analyzed, and Ibn Mujāhid’s distinction between errors related to transmission chains and those pertaining o word pronunciations is explored. A particular problem arises from the fact that ʿIbn Mujāhid occasionally applied the term “ghalat” to authentic recitations raising the question of whether the classification was directed at the chain of transmission or at the mode of pronounciation. As a result, findings indicate that Ibn Mujāhid’s employed the notion of not only for faulty attributions within isnad chains to the seven imams but also for what he regarded as incorrect pronunciations of words. However, his use of the term ghalat in reference to the pronunciation of a word sometimes led him to include authentic recitations within this scope. At the same time, the fact that he did not specify whether the word “ghalat” in the recitations he reported and labeled “ghalat” referred to the recitation itself or the pronunciation of the word left these views open to interpretation thereby becaminge a subject of later scrutiny. It also suggests that he may have avoided directly labeling recitations attributed to one of the seven recitation imams as "shaz" and softened his assessment with the term “ghalat” In this conclusion the number, sources, and attributions of the recitations mentioned in the work were determined, and the reasons for Ibn Mujāhid’s considering them as “ghalat” were subsequently revealed.

Anahtar Kelimeler

Qirā’āt , Ibn Mujāahid , Kitāb al-Sab , Ghalat , Khata , Sab

İbn Mücâhid’in Kitâbü’s-Seb‘a Adlı Eserinde Galat Olarak Gördüğü Kıraat Rivayetlerinin Tahlili

Öz

Bu makalede, İbn Mücâhid’in (öl. 324/936) Kitâbü’s-Seb‘a adlı eserinde galat ve hata olarak değerlendirilen kıraatler tespit ve tahlil edilmiştir. Çalışmanın temel amacı, kıraat ilminin sistemik bir hale gelmesinde öncü bir şahsiyet olan İbn Mücâhid’in eserinde kıraatlere yönelik değerlendirmelerini ve bu rivayetlere yaklaşımını ortaya koymaktır. Bu çerçevede, onun eserinde galat olarak nitelendirdiği kıraatlerin mahiyetini, isnad durumunu ve bu nitelemelerin gerekçelerini incelemek hedeflenmiştir. Kur’an kıraatleri hem lafzî hem de anlam yönü ile büyük bir titizlikle korunmuş ve sahabeler vasıtası ile günümüze kadar aktarılmıştır. Bu süreç içerisinde kıraat ilminin seyrini değiştiren Kitâbü’s-Seb‘a adlı eser, sadece yedi kıraati bir araya getiren ve günümüze ulaşan en eski eserlerden biri olması yönüyle değil, aynı zamanda kendisinden sonra yazılan birçok kıraat eserine kaynaklık etmesi açısından da oldukça önemlidir. İbn Mücâhid’in yedi imamın rivayetlerini aktarmasının yanı sıra bazı kıraatlere yönelik galat ve hata nitelemeleri sergilemiş olması, kıraat ilminin sistemleşmesi anlamında önemli bir katkı sunmaktadır. Bu bağlamda çalışma, İbn Mücâhid’in Kitâbü’s-Seb‘a adlı eserinde yer alan galat ve hata olarak değerlendirilen kıraatleri tespit etmeyi, bu kıraatlerin sayısını, kaynaklarını ve isnatlarını belirlemeyi amaçlamaktadır. Ardından bu kıraatlerin hangi gerekçelerle galat kabul edildiği tahlil edilmiş, İbn Mücâhid’in değerlendirmelerinde kıraat silsileleri ile kelime telaffuzları arasında nasıl bir ayrım yaptığı sorgulanmıştır. Ayrıca, galat ifadesinin kimi zaman sahîh kıraatleri de içine alabilecek şekilde kullanılması bir problematik oluşturmuş ve bu rivayetlere karşı yapılan bu nitelemenin senede mi yoksa kelimenin okunuşuna mı ait olduğunu yapıldığı tespit edilmiştir. Sonuç olarak İbn Mücâhid, sadece kıraat silsilelerinde yedi imama yapılan hatalı atıfları değil, aynı zamanda kelimenin yanlış okunuşlarına dair ifadeleri de galat kavramı içerisinde değerlendirdiği görülmüştür. Ancak kelimenin okunuşuna ilişkin olarak galat ifadesini kullanması, kimi zaman sahîh kıraatleri de bu kapsama dahil etmesine neden olmuştur. Aynı zamanda nakletmiş olduğu ve galat olarak nitelendirmiş olduğu kıraat rivayetlerinde galatın kıraate mi yoksa kelimenin okunuşuna mı ait olduğunu belirtmemesi, bu görüşlerin yoruma açık kalmasına sebep olmuş ve sonraki dönemlerde inceleme konusu haline gelmiştir. Yedi kıraat imamından birine ait olan okuyuşlar için, bu kıraati doğrudan şâz olarak nitelemekten kaçınmış ve değerlendirmesini “galat” şeklinde yumuşatmış olabilir düşüncesi de akla gelmektedir. Bu bağlamda eserde bahsedilen bu kıraatlerin sayısı, kaynak ve isnatları tespit edilmiş, daha sonra bunların hangi gerekçeler ile galat olarak görüldüğü ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , İbn Mücâhid , Kitâbü’s-Seb‘a , Galat , Hata; Seb’a

Kaynakça

• Ahfeş el-Evsat, Ebû’l-HasenSaîd b. Mes‘ade. Meʿâni’l-Kur’ân. ed. Hudâ Mahmûd Kırâʿa. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1990.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbn Mücâhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/214-215. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Altıkulaç, Tayyar. “Kitâbü’s-Seb‘a”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/113-114. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Celaleddin Suyuti. El-İtkan Fî Ulûmi’l Kur’ân. çev. Sakıp Yıldız, Hüseyin Avni Çelik. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 1983.
• Cermî, İbrahim Muhammed el-Cermî. “Mu’cemu ‘Ulûmi’l-Kur’ân”. Dımaşk: Daru’l-Kalem, 2001.
• Cevherī, İsmāʿīl b. Ḥammād el-. eṣ-Ṣıḥāḥ. thk. ʿAbdulġafūr ʿAṭṭār, Aḥmed. 6 Cilt. Beyrut: Dāru’l-ʿİlmi li’l-Melāyīn, 1987.
• Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf el-. Müncidü’l-Mukriʾîn ve Mürşidü’t-Tâlibîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1999.
• Çelik, Cihat. Kûfî ve Basrî Kırâat İmamlarına Ait Okuyuşların Kûfe ve Basra Nahiv Ekollerine Göre Değerlendirilmesi. Uşak: Uşak Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Ensitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Çelik, Cihat - Yaşar, Hüseyin. “Kûfe ve Basra Nahiv Ekollerinin Sahîh Kıraatleri Değerlendirme Yöntemleri”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (2024), 208-231. https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2024.10.1.08
• Dağ, Mehmet. “İbn Mücahid’in Kıraat Ekollerini Yedi ile Sınırlaması: Eleştirel Bir Yaklaşım”. EKEV Akademi Dergisi 10/27 (2006), 81-104.
• Dağ, Mehmet. “Kırâat İlminde Şâzz Kavramı -Kavramın Anlamsal Dönüşümü ve Gerçek Anlamının Tespitine Dair”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 7/2 (2007), 57-110.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Said. et-Teysir fi’l-kırâati’s seb’a. thk. Otto Pertzl. Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, 2. Basım., 1984.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ ed-. İthâfu fudalâi’l-beşer fî’l-kırâʾâti’l-erbeʿate ʿaşer. ed. Enes Mihre. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Ebû Şâme, Şihâbuddîn Abdurrahman b. İsmaîl b. İbrâhîm el-Makdisî. İbrâzu’l-Meânî Hırzu’l-Emânî fi’l-Kırââti’s-Seb’ı. thk. İbrâhim Atve Avad. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, ts.
• Ebû Şâme, Şihâbuddîn Abdurrahman b. İsmaîl b. İbrâhîm el-Makdisî. Mürşidü’l-Vecîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dâr-u Sadr, 1975.
• Fârisî, Ebû Ali Hasan b. Abdulğaffâr. el-Hüccetü li’l-Kurrâi’s-Seb’a. thk. Bedrüddin Kahveci, Beşir Cuycâtî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Me’mun-Turâsi, 2. Basım, 1993.
• Ferrâ, Ebi Zekeriya Yahya b. Ziyad. Meâni’l-Kur’ân. thk. en-Neccar Muhammed Ali, en-Necati, Ahmed Yusuf. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü’lkütüb, 1983.
• Ferrâʾ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd ed-Deylemî el-. Meʿânî’l-Kurʾân. ed. Ahmed Yûsuf en-Necâtî v.dğr. Mısır: y.y., ts.
• Hatîb, Abdüllatif. Mu‘cemu’l-kırââti’l-Kur’âniyye,. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru Sadeddîn, 2000.
• Havuz, Hasan Hüseyin. “Teysîr/Şâtıbiyye ve Tayyibe Tarijleri Çerçevesinde İbn Mücâhid’in Kitâbü’s-Seb’a Adlı Eserindeki Tariklerin Farklılığı Meselesi -Âsım Kıraati Özelinde Bir Değerlendirme-”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/2 (2022), 519-549. https://doi.org/10.51447/uluifd.1126632
• İbn Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî. en-Neşr fi’l-Kırââti’l-Aşr. thk. Ali Muhammed Dabbâğ. Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, 4. Basım, 2011.
• İbn Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî. et-Temhîd fi ilmi’t-tecvid. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Riyad: Mektebetü’l- Meârif, 1985.
• İbn Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî. Gâyetü’n-Nihâye fî Tabakâti’l Kurrâ. Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, 2006.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed. Muhtasar fî Şevâzzi’l-Kur’ân min Kitâbi’l-Bedî‘. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• İbn Hâleveyh, Ebû ʿAbdullâh el-Huseyn b. Ahmed b. Hâleveyh. İʿrâbu’l-kırâʾâti’s-sebʿa ve ʿilelihâ. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1413.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed İbn Mükrim. Lisânu’l-Arab. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• İbn Mucâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs. Kitâbu’s-Seb‘a fi’l-Kırâât. thk. Şevkî Dayf. Kâhire: Dâru’l-Meârif, 3. Basım, 1980.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr b. Ahmed b. Mûsâ. Kitâbü’s-seb’a fi’l-kırâat. thk. Şevki Dayf. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1972.
• İbnü’l-Hacib, Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bek. el-Îzâh fî şerhi’l-mufassal. 2 Cilt. Bağdat: Vizâretü’l-Evkâf, 1982.
• Kalânisî, Ebû’l-‘İzz Muhammed b. el-Hüseyin b. Bündâr el-Vâsıtî. İrşâdü’l-Mübtedî ve Tezkiretü’l-Müntehî fi’l-Kırâati’l-‘Aşr. thk. Ömer Hamdan el Kubeys. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1984.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekr. Letâifu’l-işârât li-fünûni’l-kırâât. Medine: Merkezü'd-dirâsâti'l-Kur'âniyye, ts.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed el-. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Bereddûnî - İbrahim Etfeyyiş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî, Ebû Muhammed b. Hammus b. Muhammed. el-İbâne ‘an me’âni’lkırâât. nşr. Abdulfettah İsmail Şelebi. Mısır, ts.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Mekkî b. Hammûş b. Muhammed b. Muhtar. el-Keşf ʿan vücûhi’l-kırâʾâti’s-sebʿ ve ʿilelihâ ve hucecihâ. thk. Muhyeddin Ramazan. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1984.
• Mekkî b. Ebî Tâlip. Kitâbü’t-tebsıra fi’l-kırââti’s-sebʿ. thk. Muhammed Gavs en-Nedvî. Hindistan: ed-Dâru’s-Selefiyye, 2. Basım, 1982.
• Mekrem, Abdulâl Sâlim, Ahmed Muhtar Ömer. Eseru’l-Kırââti’l-Kur’âniyye fî’d-dirâsâti’n-nahviyye. Kuveyt: Muessesetu Ali Cerrâh, 1978.
• Mes’ûl, Abdü’l-A’li. Mu’cemü Mustalahâti İlmi’l-Kırâ’ati’l-Kur’âniyye ve mâ Yeteᶜalleku bihî. Kahire, 2007.
• Muberred, Ebû’l-ʿAbbâs Muḥammed b. Yezîd el-Ezdî el-. el-Muḳteḍab. thk. Muḥammed ʿAbdulḫâlıḳ ʿAḍîme. 4 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, ts.
• Muhaysin,. el-İrşâdâtü’l-Celiyye fi’l-Kırââti’s-Sebî min Tarîki’ş-Şatıbiyye. Kahire: Daru Muhaysin, 2005.
• Neşşâr, Ebû Hafs Siraceddîn Ömer b. Kâsım b. Muhammed en-Neşşâr el-Ensârî. el-Büdûru’z-Zâhire fî’l-Kırââti’l-’Aşri’l-Mütevatire. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-’Arabî, ts.
• Nüveyrî, Ebü’l-Kasım Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali en-. Şerh-u Tayyibeti’n- Neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr. nşr. Mecdî Muhammed Surur Sa’d Baslum. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, 2009.
• Râzi, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Tefsiru’l-Kebir: Mefatihu’l-Gayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed b. Abdissamed. Cemâlü’l-kurrâ ve kemâlü’l-ikrâ. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Mekke: Mektebetü’t-Türâs, 1987.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrahim. ed-Dürru’l-Mesûn fî ‘Ulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-. Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, 1994.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr ʿAmr b. ʿOsmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. ed. ʿAbdusselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1408.
• Suyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahman. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Şuayb Arnavut. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2008.
• Şevkânî, Muḥammed b. ʿAlî b. Muḥammed el-Yemenî eş-. Fetḥu’l-Ḳadîr. Dımaşk: y.y., 1414.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Tefsîru’t-Taberî Câmiu’l-Beyân an Tevîli Âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin. 26 Cilt. Kahire: Dârı Hicr, 2001.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ. Keşşâf-u ıstılâhâti’l-funûn ve’l-ʻulûm. thk. Ali Dehrûc. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1., 1996.
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvid Istılahları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
• Tuğral, Rahim. Ebû Bekr b. Mücâhid ve Kitabu’s-seb’a. Dokuz Eylül Üniversitesi, 1984.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullâh b. el-Hüseyn b. Abdillâh el-Ezecî el-Bağdâdî. İ’râbü’l-kırââti’ş-şevâz. thk. Muhammed es-Seyyid Ahmed Azzûz. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1996.
• Yıldız, Süleyman. “Dilbilimsel Kaynaklarda Sahih Kıraatlere Yönelik Eleştirel Yaklaşımlar”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2023), 134-164. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1258595
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyerü ‘a’lâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1985.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1990.