Sicistan'da Hâricîliğin Yükselişi ve Düşüşü: Kabile ve Mezhep Bağlamında Bir Tahlil

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 3, 1142 - 1164, 30.09.2025

Ahmet Ateşyürek

https://doi.org/10.32711/tiad.1735198

Öz

Bu makale, Hâricîliğin Nehrevân sonrası doğuya, özellikle Sicistan’a yönelişini kabile ve mezhep bağlamında incelemektedir. Sicistan, merkezi otoriteden uzaklığı, kabile asabiyetleri ve yerel halkın arayışları nedeniyle Hâricîliğin yayılmasında verimli bir zemin oluşturmuştur. Katârî b. el-Fücâe ve Hamza b. el-Edrek liderliğinde şekillenen hareket, siyasi ve dinî bir muhalefet biçimi olarak taşrada güçlü bir kimlik kazanmıştır. Yakub b. Leys es-Saffar’ın iktidara gelişiyle birlikte Sicistan’da istikrar sağlanmış, Hâricîliğin şehir merkezlerindeki etkisi büyük ölçüde sona ermiş ve bölgedeki belirleyiciliği ortadan kalkmıştır. Mezhebin imamet, kader ve muhalefet anlayışları doğrultusunda ortaya çıkan alt fırkaları, Sicistan’da yerel unsurlarla bütünleşerek özgün bir karakter sergilemiştir. Böylece, bölgedeki Hâricîliğin ortaya çıktığı şartlardaki Arap-kabileci karakterin ötesine geçtiği sonucuna varılmıştır. Bu çalışmada, doküman analizi yöntemi benimsenerek Hâricîliğin bölgesel bir örneği üzerinden, İslam Mezhepleri Tarihi bağlamında yerel okumaların taşıdığı önem ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi , Sicistan , Ezârika , Katârî b. el-Fücâe , Hamza b. el-Edrek

The Rise and Fall of Khārijism in Sijistan: A Tribal and Sectarian Analysis

Öz

This article examines the eastward expansion of Khārijism after Nahrawān, focusing particularly on Sijistān, in the context of tribal affiliation and sectarian identity. Due to its remoteness from central authority, the strength of tribal ‘aṣabiyya and the spiritual-political aspirations of the local population, Sijistān provided fertile ground for the dissemination of Khārijī thought. The movement, shaped under the leadership of Qaṭarī b. al-Fujā’a and Ḥamza b. al-Adrak, gained a strong identity as a form of political and religious opposition in the periphery. With the rise to power of Ya‘qūb b. Layth al-Ṣaffār, stability was established in Sijistān, the urban influence of Khārijism significantly diminished, and its regional predominance came to an end. The sub-groups that emerged in line with the sect’s views on imāma, qadar, and opposition acquired a distinctive character in Sijistān through integration with local elements. Thus, it has been concluded that Khārijism in the region transcended the Arab-tribal character of the conditions under which it initially emerged. This study, employing the method of document analysis, aims to demonstrate the importance of local interpretations in the context of the History of Islamic Sects by way of a regional case of Khārijism.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects , Sijistān , Azāriqa , Qaṭarī b. al-Fujā’a , Ḥamza b. al-Adrak

Kaynakça

• Afnân, Abdurrahman Ferîh el-Afnân. el-Kabâilü’l-Arabiyye fî Horasân ve bilâdi Mâverâünnehr fi’l-asri’l-Emevî. Mekke: Ümmü’l-Kurâ, 1992.
• Bağdâdî, Ebu Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Dâru’l-Âfâkı’l-Cedîde, 1977.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd el-Belâzürî. Fütûhu’l-Büldân. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Brian Ulrich. The Muhallebids: War, Politics and Memory. Edinburg: Edinburg University Press, 2019.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Bir Bilim Dalı Olarak İslâm Mezhepleri Tarihi ile İlgili Metodolojik Problemler”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi (Sempozyum), 441-491.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr el-Câhiz. el-Beyân ve’t-tebyîn. Beyrut: Mektebetü’l-Hilal, 2003.
• Dalkılıç, Mehmet. “Haricîlerin ‘İtidal’ Arayışı ve Sufriyye”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi/Darulfunun İlahiyat 12 (2005), 19-49.
• Daniel, Elton L. Khurasan Under Abbasid Rule 747-820. Chicago: Bibliotecha İslamica, 1979.
• Daftary, Farhad. "Emeviler Döneminde ve Abbasilerin İlk Dönemlerinde İran, Horasan ve Mâverâünnehir’deki Mezhebi ve Milliyetçi Hareketler" çev. Mehmet Atalan. Kelam Araştırmaları. 4/2 (2006), s139-158.
• Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî. Siyer-i a’lami’n-nübelâ. Dârü’l-Hadîs, 2006.
• Eş'arî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. thk. Nuaym Zerzür. Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâriciliğin Doğuşu ve Fırkalara Ayrılışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXII (1978), 245-275.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1983.
• Guzman, Roberto Marin. “Orta Asya ve Horasan’da Abbasi İhtilâli: Vergi, İhtida ve Dini Grupların İhtilâlin Başlamasındaki Rolü Hakkında Analitik Bir İnceleme”. çev. Mustafa Demirci. İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi VI/12 (2008), 255-278.
• Harun Yıldız. Kendi Kaynakları Işığında Hâricîliğin Doğuşu ve Gelişimi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2016.
• İbn A’sem, Ebû Muhammed Ahmed. Kitâbü’l‑Fütûh. thk. Ali Şîrî. Beyrut: Dârü’l-Advâ, 1991.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâr Sâdır, t.s.
• İbn Havkâl, Ebü'l-Kâsım Muhammed. Sûretü’l-arz. Beyrut: Dârü Sadr, 1938.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm. Cemheretü ensâbi’l-Arab. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Mısır: Dârü’l-Meârif, 1962. İbn Kes̱îr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Kes̱îr ed-Dimeşḳî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 21 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe. el-Maʿârif. thk. Servet Ukkaşe. Kahire: Mısır Kitap Komisyonu, 1992.
• İbn Miskeveyh, Ahmed b. Muhammed. el-Uyûn ve’l-Hadâik fî ahbâri’l-Hakâik. Bağdat: Mektebeti’l-Musenna, 1964.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b Muhammed b Abdülkerim. el-Kâmil fî’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• İsferâyînî, Şehfûr b. Tâhir. et-Tebsîr fî’d-dîn ve temyîzi’l-firkati’n-nâciye ani’l-firakı’l-hâlikîn. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Lübnân: Âlimü’l-kütüb, 1983.
• Julius Wellhausen. Ahzâbu’l-mu‘ârazâti’s-siyâsiyye ve’d-dîniyye fî sadr al-İslâm: el-Havâric ve’ş-Şîa. Kahire: Mektebetü’n-Nahda, 1958.
• Kalaycı, Mehmet. “Şiîlik-Sünnîlik İlişkisinin Kapsamı ve Sınırlarına Dair Bazı Metodik Mülahazalar”. e-Makâlât: Mezhep Araştırmaları VI/2 (2013), 293-319.
• Kalhâtî, Ebû Abdullah Muhammed b. Said. el-Keşfüve’l-beyân. thk. Seyyid İsmail Kaşif. Câmiatü Ayni Şems, 1980.
• Kara, Cahid. İslam Coğrafyasında Mecûsîler (Emeviler’in Sonuna Kadar). Hikmetevi Yayınları, 2015.
• Kutlu, Sönmez. “İslam Mezhebleri Tarihinde Usül Sorunu”. İslami İlimlerde Metodoloji/Usül Mes’elesı I: Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantıları. 391-440. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Kutlu, Sönmez. Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri. Ankara: Otto, 2016.
• M. Ali Yıldız. Dinsel Şiddetin Kültürel Kökenleri: Hâricîlik Örneği. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2010.
• Ma’ruf, Nayif mahmut. el-Havâricü fi’l-asri’l-Emevî neş’etühüm târîhuhum edebühüm. Beyrut: Dârü’d-Dalîa, 1977.
• Meçhul. Târih-i Sistân. çev. Mahmud Abdülkerim Ali. Kahire: el-Meclisü’l-A’lâ li’s-Sekâfe, 2006.
• Mehmet Said Hatiboğlu. “İslamda İlk Siyasi Kavmiyetçilik İmametin Kureyşiliği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (ts.), 121-213.
• Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî. el-Bed’ü ve’t-târîh. thk. Clément Huart. 6. Cilt. Paris: Ernest Leroux, 1919.
• Müberred, Ebû’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil fi’l-lüga ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dârü’l-Fikr el-Arabî, 1997.
• Nüveyrî, Şihâbuddîn Ahmed. Nihâyetü’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb. Kahire: Dârü’l-Kütübi ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2002.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-Nihâl. 3 Cilt. Müessesetü’l-Halebî, ts.
• Taberî, İbn Cerîr Taberî. Târîhu’t-Taberî. thk. Muhammed ebu’l-Fadl İbrahim. 11 Cilt. Mısır: Dârü’l-Meârif, 1967.
• Usluer, Mehmet. “Kuruluşundan Emevilerin Sonuna Kadar Basra’daki Ezd Kabilesi’nin Faaliyetleri = The Activities of the al-Azd Tribe in Basra From its Establishment to the End of the Ummayyads”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi VI/2 (2022), 742-768.
• Yekeler, Muhammet. Câhiliye Döneminden Hz. Peygamber Dönemi Sonuna Kadar Temîm Kabilesi. İstanbul: stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2014.
• Yönem, Ahmet. “Haricilerin Horasan Maveraünnehir Bölgesine Geçiş Süreci”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16:2 (2011), 171-197.
• Zahîruddîn el-Beyhakî, İbn Fendeme Ebû’l-Hasan Zahîruddîn ʿAlî b. Zeyd b. Muhammed. Târîhu Beyhak/Taʿrîb. Dımaşk: y.y., 1425/2004.