Kelâmcılara Göre Müteşâbih Âyetlerin Hikmetleri

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 2, 75 - 115, 30.12.2019

İbrahim Bayram

https://doi.org/10.33718/tid.560982

Öz

Tefsir ve usul-i fıkıh gibi alanların dışında kelam ilminin de bir mevzuu haline gelen muhkem ve müteşâbih, İslam dünyasında farklı boyutlarıyla ele alınan ve çokça tartışılan bir
konu olagelmiştir. Kelamcılar bu meseleye daha çok haberi sıfatlar üzerinden dâhil olmuşlar, bu meyanda müteşâbih âyetlerin tarifi ve kapsadığı âyetlerin yanı sıra onların hikmetleri üzerinde de durmuşlardır. Manasının kapalı olduğunda ittifak edilen bu tür âyetlerin
hikmeti meselesi incelenirken kimi zaman anlamı bilinen ve bilinmeyen müteşâbih şeklinde bir tasnife başvurulmuş, bazı zamanlarda ise böyle bir taksime ihtiyaç duyulmadan
ilgili faydalar ortaya konulmuştur. İlgili âyetlerin tevil edilemeyeceğinden hareketle Selefiyye tarafından daha çok tevakkuf ile sınanma şeklinde ortaya konulan hikmet ilkesi,
onların tevil edilebileceğini düşünen Mu‛tezile tarafından ağırlıklı olarak ilme teşvik ve
taklidi engelleme faydası üzerinden ele alınmıştır. Bu konuda Eş‛ariyye ve Mâtürîdiyye fırkaları ise orta bir yol takip etmişler ve her iki türden müteşâbih âyetlerin bulunmasından
hareketle duruma göre değişen bir hikmet manzumesi sunmuşlardır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Müteşâbih, Hikmet, Selefiyye, Mu‛tezile, Eş‛ariyye, Mâtürîdiyye

The Wisdom of the Mutashâbih Verses According to Mutakallimûn

Öz

The muhkam and mutashâbih, which have become a subject of the science of kalam as
well as the fields such as tafsir and usul al-fiqh, have been a subject that has been examined in different dimensions and discussed extensively in the Islamic World. Mutakallimûn
have been involved in this issue with more through khabarî attributes, in this sense, they
have also focused on their wisdom, apart from the description of the mutashâbihs and the
verses covered by them. While examining the question of the wisdom of this kind of verses
which united in his meaning is hidden, sometimes was resorted to known meaning and
unknown mutashâbih in the form of a classification and in some cases, such benefits have
been introduced without the need for such a system. Since the verses concerned cannot be
interpreted, the principle of wisdom, which is revealed by Salafiyya in the form of testing
with silence, was dealt with by the Mu‘tazila, who thought that they could be interpreted,
mainly through the benefit of promoting knowledge and preventing taqleed. The Ash‘ârite
and Mâturîdîte sects have followed a middle path on this subject and they have presented
a whole of wisdom, which varies according to the situation based on the fact that there are
mutashabih verses of both kinds.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Mutashâbih, Wisdom, Salafiyya, Mutazila, Ash‘ârite, Mâturîdîte

Kaynakça

• Albayrak, İsmail. “İbâdi Tefsir Usûlüne Genel Bir Bakış”. EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler XIX/61 (2015): 31-62.
• Alûsî, Ebü's-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdullâh b. Mahmûd. Ruhü'l-meani fî tefsiri'l-Kur'âni'l-azim ve's-seb’i'l-mesani. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Ayyaşî, Ebü'n-Nasr Muhammed b. Mesud. Tefsirü'l-Ayyaşî. Tlk. Haşim Resuli Muhallati. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Âlemi li’l-Matbuat, 1411/1991.
• el-Behlevî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Muhammed İbn Bereke. Kitâbu’l-Câmi’. Thk. İsa Yahya el-Bârûnî. 2 Cilt. Maskat: Vizaretü't-Türâsi'l-Kavmi ve's-Sekâfe, 1998.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envarü't-tenzil ve esrarü't-te'vil. İ‛dâd ve takdim: Muhammed Abdurrahman el-Maraşlı. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kuran’ı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri. 8 Cilt. İstanbul: Nesa Yayınları, 1985.
• el-Buhari, Alaüddin Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed Abdülazîz. Keşfu Pezdevî (Keşfü’l-esrar). 2 Cilt. Dersaâdet: Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye, 1308.
• el-Buhârî, Sadrüşşeria Ubeydullah b. Mesud. “Tavzîh li metni’t-Tenkîh”. Şerhü't-Telvih ale't-Tavzih. 2 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî. Ahkâmü'l-Kur'ân. Thk. Muhammed es-Sadık Kamhâvî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai't-Türâsi'l-Arabi, 1412/1992.
• Cübbâî, Ebu Ali Muhammed b. Abdülvehhab b. Sellam. Tefsiru Ebi Ali el-Cübbâî. cem’, i’dad ve thk. Hıdır Muhammed Nebha. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed Seyyid Şerîf. Mu‛cemü’t-Ta‛rîfât. Thk. Muhammed Sıddık el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fazile, 2004.
• Cüveynî, İmâmü'l-Haremeyn Ebü'l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. el-Burhân fî usûli'l-fıkh. Thk. Abdülazim ed-Dib. 2 Cilt. Devha [Doha]: Câmiatu Katar, 1399.
• Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. Tefsîru Ebissuûd=İrşadü’l-akli’s-selim ila mezaye’l-Kur’ani’l-kerim. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• el-Eş'ari, Ebü'l-Hasan İbn Ebû Bişr. Makalatü'l-İslâmiyyin ve ihtilafü'l-musallin. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü'n-Nehda’l-Mısriyye, 1950.
• el-Ferrâ, İbnü'l-Ferra Muhammed b. Hüseyin Ebû Ya'la. el-Udde fî usuli'l-fıkh. Thk. Ahmed b. Ali Seyr Mübareki. 3 Cilt. 3. Baskı. Riyad: y.y., 1414/1993.
• Feyz-i Kâşânî, Molla Muhsin Muhammed b. Şâh Murtazâ b. Şâh Mahmûd-ı Kâşânî. Tefsirü's-safi. 5 Cilt. Tahran: Mektebetü’s-Sadr, 1379.
• Hanefi, Hasan. “el-Akl ve’n-nakl”, Mevsuatü'l-hadareti'l-Arabiyyeti'l-İslâmiyye. 3 Cilt. 2: 101-126. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, 1995.
• İbn Adil, Ebû Hafs Ömer b. Ali ed-Dımaşki. el-Lübab fî ulumi’l-kitâb. Thk. Adil Ahmed Abdülmevcud-Ali Muhammed Muavvaz. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/ 1998.
• İbn Akile, Cemalüddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Said. ez-Ziyade ve’l-ihsan fi ulumi’l-Kur’an. Thk. Muhammed Osman. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İbn Fûrek, Muhammed b. Hasan. Makâlâtü’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eşarî. Thk. Ahmed Abdurrahîm es- Sâyih, 1. Baskı. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1425/2005.
• İbn Şehrâşûb, Ebu Ca'fer Reşidüddin Muhammed b. Ali. Müteşabihü'l-Kur'ân ve'l-muhtelifuh. Kum: İntişarat-ı Bidar, 1328.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemalüddin Abdurrahman. Zâdu’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1423/2002.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Murtaza el-Yemânî. Îsârü'l-hak 'ale'l-halk fî reddi'l-hilâfât 'alâ mezâhibi'l-hak min usûli't-tevhîd. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1407.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Murtaza el-Yemânî. er-Ravzü’l-basim fi'z-zebbi an sünneti Ebi'l-Kâsım. İ'tena Ali b. Muhammed el-Amran. Mekke: Dâru Alemi’l-Fevaid, ts.
• İsfahanî, Ebü'l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Ragıb. Mukaddimetü câmii’t-tefâsîr. Thk. Ahmed Hasan Ferhat. Kuveyt: Dâru’d-Davet, 1405/1984.
• İsfahanî, Ebü'l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Ragıb. Müfredatü elfâzi'l-Kur'ân. Thk. Safvan Adnan Davudi. Dımaşk: Dâru’l-Kalem; Beyrut: ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1430/2009.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü'l-Hasen b. Ahmed b. Abdülcebbâr. el-Mugni fî ebvabi't-tevhid ve'l-adl: İcâzu’l-Kur’an. 20 Cilt. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1382/1963.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü'l-Hasen b. Ahmed b. Abdülcebbâr. Müteşâbihu’l-Kur’ani’l-Kerîm. Thk. Muhammed Azâzî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2017.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü'l-Hasen b. Ahmed b. Abdülcebbâr. Şerhu usûli’l-hamse. Thk. Abdülkerim Osman. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitab, 2009.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü'l-Hasen b. Ahmed b. Abdülcebbâr. Tenzihü'l-Kur'ân ani'l-metain. Beyrut: Dârü'n-Nehdati'l-Hadise, ts.
• Kelvezânî, Ebü'l-Hattab Mahfuz b. Ahmed b. Hasan el-Hanbel. et-Temhid fî usuli'l-fıkh. Thk. Müfid Muhammed Ebû Amşe. 4 Cilt. Cidde: Dârü'l-Medeni, 1406/1985.
• Kummî, Ebü’l-Hasan Ali b. İbrâhim. Tefsirü’l-Kummî. Thk. Muhammed Bakır el-Muvahhid el-Ebtahi el-Isfahanî. 3 Cilt. Kum: Müessesetü’l-İmam el-Mehdî, 1345.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Mâtürîdî Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân = Te'vîlâtu ehli's-sünne. Thk. Ahmed Vanlıoğlu; müracaa Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• el-Mâverdî, Ebu’l Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb. Tefsîru’l-Mâverdî: en-Nüket ve’l- Uyûn. Thk. Seyyid b. Abdülmaksud b. Abdürrahim. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Feramurz. Mirâtü’l-usûl fi şerhi Mirkâti’l-vusûl. İstanbul: Fazilet Neşriyat, ts.
• el-Mus'abî, Muhammed b. Yusuf el-Vehbi el-İbâzi. Himyânü'z-zâd ila dâri'l-meâd. Thk. Abdülahafîz Şelebî. 15 Cilt. Maskat: Vizaretü't-Türâsi'l-Kavmi ve's-Sekâfe, 1403/1983.
• el-Mutayrî, Abdülmuhsin b. Zeben. Deavâ’t-tâinîn fi’l-Kur’ani’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1427/2006.
• Nesefi, Ebü'l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmud. Tefsirü'n-Nesefi=Medârikü't-tenzîl ve hakaikü't-te'vîl. Thk. Yusuf Ali Bedevi. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• en-Nessâr, Hüseyin. el-Müteşabih. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1424/2003.
• Nusayr, Amine Muhammed. Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzi arauhü'l-kelamiyye ve'l-ahlâkiyye. Kahire: Dârü’ş-Şürûk, 1407/1987.
• Öz, Mustafa. “Tûsî, Ebû Cafer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41: 433-435. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Özel, Ahmet. “Kelvezânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25: 217-218. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Özervarlı, M. Sait. “Selefiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 399-402. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Özmen, Kerim. İmam Mâtürîdî ve Kâdî 'Abdülcebbâr'ın Tefsirlerinde Yüce Allah'a Dair Müteşabihlerin Yorumu. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2018.
• er-Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddîn. Esasü't-takdis fî ilmi'l-kelam. Thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetü'l-Külliyati'l-Ezheriyye, 1406/1986.
• er-Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddîn. Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Rızâ, Muhammed Reşîd. Tefsirü'l-Kur'âni'l-hakim = Tefsirü'l-menâr. 12 Cilt. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1367.
• Sebzevarî, Ayetullah Seyyid Abdu’l-A’la Mûsâvî. Mevahibu’r-Rahman fî tefsîri’l-Kur’an. 14 Cilt. Necef: Mektebetü’l-Mühezzeb; Kum: Darü’t-Tefsir, 1431/2010.
• es-Semerkandi, Ebü'l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed. Tefsîru’s-Semerkandî =Bahru’l-ulûm. Thk. Ali Muhammed Muavvaz-Adil Ahmed Abdülmevcud. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• es-Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman. el-İtkan fî ulûmi’l-Kur'ân. talik: Muhammed Şerif Sükker, müracaa: Mustafa Kassas. 2 Cilt. 2. Baskı. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Ulûm, 1412/1992.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-kadîr: el-câmi' beyne fenneyi’r-rivaye ve'd-diraye min ilmi’t-tefsir. İ‛tena: Yusuf el-Gûş. 4. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1428/2007.
• Tabatabâî, Muhammed Hüseyin b. Muhammed b. Muhammed Hüseyin. el-Mizan fî tefsiri'l-Kur'ân. 20 Cilt. Kum: Cemaatü'l-Müderrisin, ts.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid . Câmiü'l-beyân an tevili âyi’l-Kur'ân=Tefsirü’t-Taberi. Thk. Beşşâr Avvâd Maruf-Isâm Fâris el-Harastânî. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1415/1994.
• Tabersi, Ebû Ali Eminüddin Fazl b. Hasan b. Fazl. Mecmaü'l-beyân fî tefsiri'l-Kur'ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Murtezâ, 1427/2006.
• Teftazânî, Sa'deddin Mesud b. Ömer b. Abdullah. Şerhü't-Telvih ale't-Tavzih. 2 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasen b. Alî. et-Tibyân fî tefsiri’l-Kur’ân. Thk ve tsh. Ahmed Habib Kasir el-Amili. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, ts.
• Yavuz, Salih Sabri. “Süyûtî (Kelâm)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38: 202-204. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Müteşâbih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 204-207. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Yavuz, Yusuf Şevki; Avcı, Casim. “İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20: 543-549. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Yazıcı, İshak. “Semerkandî Ebu’l-Leys”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 473-475. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• ez-Zemahşerî, Ebü'l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Esasü'l-belaga. Thk. Muhammed Basil Uyûnü’s-sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• ez-Zemahşerî, Ebu'l-Kasım Carullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf an hakâiki’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vucühi’t-te’vîl. Tlk. Halil Me’mun Şeyha. 3. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1430/2009.
• ez-Zerkeşi, Bedreddin b. Muhammed b. Abdullah. el-Burhan fî ulumi'l-Kur'ân. Thk. Muhammed Ebü'l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. 3. Baskı. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1404/1984.
• Zerzur, Adnan Muhammed. el-Hakimü'l-Cüşemi ve menhecuhu fî tefsiri'l-Kur'ân. Dımaşk: Müessesetü'r-Risâle, 1391/1971.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü'l-irfân fî ulûmi'l-Kur'ân. 2 Cilt. Kahire: Matbaatu İsa Bâbî el-Halebî, ts.