Tasavvuf Literatüründe Kale Sembolü

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 2, 183 - 226, 29.12.2020

Osman Nuri Karadayı

https://doi.org/10.33718/tid.812006

Cited By: 3

Öz

Tasavvuf literatüründe, sûfîlerin yaşadıkları bazı mânevî tecrübeleri, idrak ettikleri aşkın hakikatleri ya da ifade etmede zorlandıkları hikmetleri semboller vasıtasıyla dile getirdikleri görülür. Bu yönüyle semboller sûfî için açıklanması zor manaların ifade biçimidir. Sûfîlerin kullandıkları sembollerden biri olan kale, küçük kapısı, aşılmaz surları, sağlam burçları, sadık muhafızları, iç içe yükselen bölümleri gibi şekli özellikleri; düşmandan korunma yeri oluşu, güven ve emniyet sağlaması, büyük savaşlara sahne olması gibi fonksiyonları ile sûfîlerin zihin dünyalarında geniş çağrışımlar yapmıştır. Ayrıca âyet ve hadislerde yer alan bazı anlatımlar kale sembolünün anlam ve kullanım alanlarını etkilemiştir. Çeşitli metinlerde nefs ve ruh mertebeleri, insanın nefs, kalp ve ruhtan müteşekkil tabiatı kale sembolü ile dile getirilmiştir. Böylece kale, gerek mensur gerekse manzum eserlerde insanı ve onun manevî terakkî serüvenini anlatan ortak bir sembol olmuştur. Bu çalışmada ortak sembollerin aynı veya en azından benzer manalar taşıdığı ilkesinden hareketle sûfîlerin kale sembolünün arkasına inşa ettikleri anlam dünyası, metinler arasındaki muhteva benzerliği ve çağrışımlar kullanılarak bütüncül bir bakış açısıyla irdelenecektir. Zira sembolleri anlamanın bir yolu, bu anlam dünyasına ulaşmaktan geçmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Sûfî, Sembol, Metin Arkeolojisi, Kale, İnsan, Nefs, Kalp, Ruh

Kaynakça

• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfu’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs amme’ş-tehere mine’l-ehâdîsî ‘alâ elsineti’n-nâs. 4. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1985.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. ez-Zühd - Ahmed b. Hanbel. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1420/1999.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsnedü Ahmed b. Hanbel. 12. Cilt. B.y.: Cemʿiyyetu’l-Merkezi’l-İslâmî, 2010.
• Atasağun, Galib. “Sembol ve Sembolizm”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1997), 369-387.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Alî el-Husrevcerdî el-Hurâsânî. Kitâbu’z-zühdi’l-kebîr. nşr. ʿÂmir Ahmed Hadar. Beyrût: Muessesetu’l-Kutubi’s-Sakâfiyye, 1996.
• Bilgiç, A. Timur. Tarih Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2012.
• Bulut, Feyza. "‘Metinlerarasılık’ Kavramının Kuramsal Çerçevesi". Edebi Eleştiri Dergisi 2 / 1 (Nisan 2018): 1-19.
• Can, Şefik. Konularına Göre Açıklamalı Mesnevî Tercümesi. 5. Baskı. 6 Cilt. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2002.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma, 1999.
• Durand, Gilbert. Sembolik İmgelem. çev. Ayşe Meral. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Ebû Hüseyin Nûrî. “Kalplerin Makamları (Makâmâtü’l-kulûb)”. Kalplerin Makamları. haz. Hacı Bayram Başer. İstanbul: Hayykitap, 2015.
• Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Bustânu’l-ʿârifîn. 3. Baskı. B.y.: y.y., 1414/1993.
• Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Tenbîhu’l-ğâfilîn bi-ehâdîsi seyyidi’l-enbiyâʾi ve’l-murselîn. nşr. Yûsûf Ali Bedrî. 3. Baskı. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1421/2000.
• Emiroğlu, İbrahim. Sûfi ve Dil. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Faucault, Michel. The Archaeology of Knowledge and The Discourse on Language. trans. A. M. Sheridan Smith. New York: Pantheon Books, 1972.
• Foucault, Michel. Bilginin Arkeolojisi. Fransızca aslından çev. Veli Urhan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2011.
• Furat, Ahmet Subhi. “Abu’l-Huseyn an-Nuri ve Makamat al-Kulub Adlı Risâlesi”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 7/1-2 (1978), 339-356
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâʾu ʿulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Maʿrife, t.y.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. et-Tibru’l-mesbuk fi nasîhati’l-mülûk. Thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1988.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. el-Maksadu’l-esnâ fi şerh-i esmâi’l-hüsnâ. Thk. Muhammed Osman el-Huşt. Kahire: el-Mektebetü’l-Kur’an, 1984.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. Minhâcü’l-âbidîn. Beyrut: Daru’l-kütübil’l-ilmiyye, 2008.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. Kimyâ-i saâdet. 2 Cilt. Tahran: Şirket-i intişârât-i ilmi ve ferhengi, 1380.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mişkâtu'l-Envâr. nşr. Ebu'l-ʿAlâ ʿAfîfî. Kahire: ed-Dâru'l-Kavmiyye li't-Tıbâʿi ve'n-Neşr, t.y.
• Geylânî, Muhyiddîn Ebû Muhammed Abdulkâdir b. Ebî Sâlih Mûsâ Zengîdost Geylânî. el-Gunye li tâlibi tarîki’l-Hak ʿazze ve celle. nşr. Ebû Abdurrahmân Salâh b. Muhammed b. ʿUveyda. 2 Cilt. Beyrût: y.y., 1417/1997.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. Mesnevî Tercüme ve Şerhi. 3. Baskı. 3 Cilt. İstanbul: İnkılap Yayınevi, 1985.
• Gündoğdu, Cengiz. “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde “Mânâ Dili”. Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 6/14 (2005): 221-232.
• Hacı Bektaş-ı Veli. Makâlât. haz. Ali Yılmaz, Mehmet Akkuş, Ali Öztürk. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Hacı Bektaş Velî. Makâlât-ı gaybiyye ve Kelimât-ı ayniyye. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları, 2004.
• Hakîm Tirmizî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Hasen. Gavrü’l-umûr. thk. Ahmed Abdürrahîm es-Sâyih, Ahmed Abduh Avd. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 2002/1422.
• Hakîm Tirmizî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Alî. Hatmu’l-evliyâʾ. nşr. Abdulvâris Muhammed Alî. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/1990.
• Hakîm Tirmizî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Alî. Edebu’n-nefs. nşr. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih. Lübnan: ed-Dâru’l-Mıṣriyye el-Lubnâniyye, 1413/1993.
• Herevî, Abdullâh b. Muḥammed b. Alî el-Ensârî Ebû İsmail. Menâzilu’s-sâirîn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, t.y.
• Holbrook, Victoria Rowe. “Sûretler Kalesi: Mevlânâ ve Gâlib”. çev. Murat AK. İSTEM 15 (Aralık 2010): 345-361.
• Holbrook, Victoria Rowe. “Hüsn ü Aşk’ın Arkeolojisi-I”. Amasya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (Haziran 2017), 41-50.
• Hucvirî. Keşfü’l-mahcûb. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• İbn Asâkir, Ebû’l-Kâsım Alî b. el-Hasan b. Hibeti’llâh. Muʿcemu’ş-şuyûh. nşr. Vefâ Takiyyuddîn. 3 Cilt. Dimeşk: Dâru’l-Beşâir, 1421/2000.
• İbn Asâkir, Ebû’l-Kâsım Alî b. el-Hasan b. Hibeti’llâh. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Guram. 80 Cilt. Beyrut: Daru’l-fikr, 1995.
• İbn Ebi Şeybe. el-Müsannef. Thk. Hamad b. Abdillah al-Cumʻa-Muhammad b. İbrahim al-Lahidan. Riyad: Mektebetü’r-rüşd en-Naşirun, 2004.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec. Bustânu’l-vâʿizîn ve riyâdu’s-sâmiʿîn. nşr. Emînu’l-Behîrî. Beyrut: Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1419/1998.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec. Sıfetu’s-safve. nşr. Ahmed b. Alî. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1421/2000.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec. Telbîsu iblis. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1421/2001.
• İbnü’l-Cezerî. ʻUddetu’l-hısni’l-hasîn min kelâmi seyyidi’l-mürselîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1981.
• İspirî, Ömer b. Ali. Ruhun Kaleleri Husûnü’l-metâlib. haz. Osman Nuri Karadayı. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2018.
• Karaduman, İrfan. Şiirleriyle ve Türküleriyle Âşık Pirânî. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Kelâbâzî. Doğuş Devrinde Tasavvuf Taʿarruf. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Kılıç, Sadık. İslam’da Sembolik Dil. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Kristeva, ]ulia. Revolution in Poetic Language. trans. Leon S. Roudiez. New York: The Museum of Modern Art, 1984.
• Komisyon. Türkçe Sözlük. “Kale”. 2: 1166-1167. 2 Cilt. Ankara: TDK Yayınları, 1988.
• Mevlânâ Celâleddin. Mecalis-i sebʻa (Yedi Meclis). trc. Abdulbaki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılap Yayınevi, 2010.
• Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Mesnevî-i Şerif Şerhi, trc. ve şerh. Ahmed Avni Konuk. 13. Cilt. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• Mısri, Niyazi Muhammed. İrfan Sofraları (Mewâidu’l-irfan). trc. Süleyman Ateş. Ankara: Emel Matbaası, 1971.
• Muhâsibî, Ebû Abdullâh el-Ḥâris b. Esed. Muʿâtabatu’n-nefs. nşr. Muhammed Abdulkâdir Atâʾ. Kahire: Dâru’l-İʿtisâm, t.y.
• Munâvî, Zeynuddîn Muhammed Abdirraûf b. Tâcu’l-ʿÂrifîn el-Haddâdî. Feydu’l-kadîr fî şerhi’l-câmiʿi’-s-sağîr. 6 Cilt. Mısır: el-Mektebetu’t-Ticâriyyetu’l-Kubrâ, 1356/1937.
• Muslim, Ebû’l-Hasen Muslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. el-Müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasar bi nakli’l-ʿadl ʿani’l-ʿadl ilâ Resûlillâh. nşr. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ʾİhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, t.y.
• Muttakî el-Hindî, Alâʾu’d-Dîn Alî b. Hisâmi’d-Dîn b. Kâdî Hân el-Kâdirî eş-Şâzelî el-Hindî el-Burhânfûrî. Kenzu’l-ʿummâl. nşr. Bekrî Hayyânî. B.y.: Muessesetu’r-Risâle, 1401/1981.
• Ögke, Ahmet. Vâhib-i Ümmî’den Niyâzî-i Mısrî’ye Türk Tasavvuf Düşüncesinde Metaforik Anlatım. Van: Ahenk Yayınları, 2005.
• Ögke, Ahmet. “Mevlana’nın Mesnevi’sinde “Har (Eşek)” Metaforu”. Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 8/18 (2007): 19-41.
• Ögke, Ahmet. “Mevlana’nın Mesnevi’sinde Avcı Metaforu”. Selçuk Üniversitesi Mevlana Araştırmaları Dergisi 1/1 (2007): 83-100.
• Ögke, Ahmet. “Mevlana’nın Mesnevi’sinde “Öküz” Metaforu”. Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 9/2 (2008): 9-22.
• Ögke, Ahmet. “İbnü’l-Arabi’nin Fususu’l-Hikem’inde Ayna Metaforu”. Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 9/23 (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı – 2: 2009): 75-89.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebû’l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed. ez-Zerîʿa ilâ mekârimi’ş-şerîʿa. nşr. Ebu’l-Yezîd Ebû Zeyd el-Acemî. Kahire: Dâru es-Selâm, 1428/2007.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebû’l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed. Tafsîlu’n-neşʾeteyn ve Tahsîli’s-saʿâdeteyn. Beyrût: Dâru Mektebeti’l-Hayât, t.y.
• Sadık, Muhammed. Risâle-i mahbub, Nefsin Şehirleri. haz. Yusuf Turan Günaydın. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2013.
• Suyûtî, Celâlu’d-Dîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Fethu’l-kebîr fî dammi’z-ziyâdeti ile’l-Câmiʿi’s-sağîr. nşr. Yûsuf en-Nebhânî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1423/2003.
• Şems-i Tebrîzî. Makâlât. çev. Mehmet Nuri Gençosman. 3. Baskı. İstanbul: Ataç yayınları, 2007.
• Şeyh Galib. Hüsn ü Aşk. haz. Orhan Okay, Hüseyin Ayan. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1975.
• Tatcı, Mustafa. Yûnus Emre Dîvânı. Tenkitli Metin. İstanbul: H Yayınları, 2008.
• Tatcı, Mustafa. Risâletü’n-nushiyye. Tenkitli Metin. İstanbul: H Yayınları, 2008.
• Tirmizî, Ebû ʿÎsâ Muhammed b. ʿÎsâ. es-Sünen. nşr. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Uluç, Tahir. İbn Arabî’de Sembolizm. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Yesevî, Ahmed. Divan-ı Hikmet. ed. Mustafa Tatcı. haz. Hayati Bice. Ankara: Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Araştırma-İnceleme Dizisi, 2016.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzâk. Tahrîcu ehâdîsi İhyâʾi ʿulûmi’d-dîn. 7 Cilt. Riyâd: y.y., 1408/1987.