Osmanlı Entelektüel Düşüncesinin Bileşenleri: Kelâm, Felsefe ve Tasavvuf: Kemalpaşazâde ve Risâleleri Üzerinden Bir İnceleme

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, - , 28.12.2021

Bilal Taşkın

Öz

Osmanlı düşünce yapısının din, akıl ve irfani tecrübe olmak üzere birbirini tamamlayan üç epistemolojik temele dayandığını söyleyebiliriz. Bu üç temel sırasıyla kelâm, felsefe ve tasavvuf disiplinleri ile temsil edilmektedir. Osmanlı düşüncesinin bu özelliği bir taraftan onun irfani ve aklî açıdan gelişmesine katkıda bulunurken diğer yandan bu medeniyetin dinin temel ilkelerine bağlı kalmasına imkân tanımıştır. Bu çalışmada amacımız Osmanlı’nın entelektüel yapısının, kendinden önceki mezkûr düşünce gelenekleri üzerine inşa edildiğini incelemektir. Bunu yaparken önce Osmanlı ilmiye sınıfının önceki ilim geleneklerinin takipçisi olduğunun göstergeleri ortaya konulacak akabinde bu husus bir Osmanlı dönemi ilim adamının ilmî serüveni ve eserleri üzerinden örneklendirilecektir. Çalışmada örnek olarak Osmanlı ilmiyesinin etkin temsilcilerinden çok yönlü eser yazıcılığı ile meşhur olan Kemalpaşazâde seçilmiştir. Kemalpaşazâde kelâm, felsefe ve tasavvuf disiplinlerine dair muhtelif eserler kaleme almıştır ki bu eserler onun zihin dünyasının güçlü bir şekilde bu kadim disiplinlerin etkisi altında kaldığını göstermektedir. Kelâm ilminin konularına ilişkin risalelerinde Kemalpaşazâde sünni kelâmın sabitelerine büyük oranda bağlılık göstermiş, felsefi risalelerinde müteahhir dönem İslam düşüncesinde tedavülde olan önemli tartışmalarda çoğunlukla İslam felsefecilerinin yaklaşımlarını tercih etmiş, tasavvufi/irfani meseleleri incelediği risalelerinde ise vahdet-i vücûd düşüncesini destekleyen bir tavır sergilemiştir. Kemalpaşazâde’nin kendi fikr bünyesinde geliştirmiş olduğu bu geniş bakış açısını, kendisinden önce ve sonra gelen diğer pek çok Osmanlı ilim adamında da müşahede etmekteyiz. Osmanlı medeniyetinin, güçlü kelâmî ve felsefi metinlere sahip olan bir eğitim sistemi inşa etmesi, ayrıca bir yönüyle toplumu ve diğer bir yönüyle ilmiye sınıfını besleyen sufi/irfani geleneğin gelişip neşvünema bulmasına imkân tanıması onun bu aklî ve irfani ağı örgülemesini mümkün kılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Kelâm, Felsefe, Tasavvuf, Kemalpaşazâde.

Components of Ottoman Intellectual Thought: Kalām, Philosophy and Sufism: An Analysis Through Kamalpashazādah and His Treatises

Öz

We can say that the the structure of thought of the Ottoman Empire is based on three epistemological basis that complement each other, namely religion, reason and irfān (wise experience). These bases have been represented respectively by the disciplines of kalām, philosophy and sufism. While this character of Ottoman thought contribute to the progress of irfān and reason on one hand, it also allowed this civilization to adhere to the basic principles of religion on the other hand. In this study, our aim is to examine that the intellectual structure of the Ottoman Empire was built on the aforementioned thought traditions. For this purpose, firstly, the indications that the Ottoman intellectual class was a follower of the previous scholarship traditions above-cited, and then this issue was exemplified through the scholarly adventure and works of an Ottoman period scholar. In the study, Kemalpaşazāde, who is famous versatile writing and one of the active representatives of the Ottoman intellectual class, was chosen as an example. Kemalpaşazāde wrote various works on the disciplines of theology, philosophy and sufism, which shows that his mental world was strongly influenced by these ancient disciplines. Kemalpaşazāde in his treatises on the subjects of theology showed great devotion to the constants of the Sunnī theology, in his philosophical treatises, in his philosophical treatises he preferred the approaches of Islamic philosophers in the context of the important debates in Islamic thought in the Post Classical period, and in his treatises in which he examined the sufism issues, he displayed an attitude that supported the idea of unity of existence (wahdat al-wujūd). We observe this broad perspective, which Kemalpaşazâde developed within his own idea, in many other Ottoman scholars who came before and after him. The fact that the Ottoman civilization built an education system with strong theological and philosophical texts, and also allowed the sufi/wisdom tradition, which nourished the society on one side and the scholarship class on the other hand, made it possible for it to weave this rational and wise web.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Kalām, Philosophy, Sufism, Kamalpashazādah

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “Kânunnâme-i Ehl-i İlm”. Osmanlı Kanûnnameleri ve Hukuki Tahlilleri. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1992.
• Aktaş, Mehmet. Kemalpaşazâde’nin Zihnî Varlık Risâlesi: Tahkîk ve Değerlendirme. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans tezi, 2014.
• Alper, Ömer Mahir. Varlık ve İnsan: Kemalpaşazâde Bağlamında Bir Tasavvurun Yeniden İnşası. İstanbul: Klasik Yayınları, 2010.
• Âmidî, Seyfüddin. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. nşr. Ahmed Muhammed el-Mehdî. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâik el-Kavmiyye, 2004.
• Arslan, Ahmet. “Kemalpaşazâde’nin Felsefi Görüşleri”. Tokat Valiliği Şeyhülislam İbn Kemâl Araştırma Merkezinin Tertip Ettiği Şeyhülislâm İbn Kemal Sempozyumu: Tebliğler ve Tartışmalar. ed. Süleyman Hayri Bolay vd. 87-120. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1986.
• Atay, Hüseyin. “Fatih-Süleymaniye Medreseleri Ders Programları ve İcâzet- Nâmeler”. Vakıflar Dergisi 13 (1981), 171-235.
• Atsız, Nihal. “Kemalpaşa-oğlu’nun Eserleri”. Şarkiyat Mecmuası 6 (1966), 71-112.
• Basrî, Ebu’l-Hüseyin. Tesaffuhu’l-edille. nşr. Wilferd Madelung. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, 2006.
• Bilge, Mustafa. İlk Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1984.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Cemîl Bey. ‘Ukûdü’l-cevher fî terâcimi men lehüm ḫamsûne tasnîfen fe-miʾe fe-ekser. Beyrut: Matbaa-i Ehliyye, 1326.
• Ceyhan, Semih. “Osmanlı Şeyhülislâmlarının Tasavvuf Literatürüne Katkısı: Kemalpaşazâde’nin Risâle fî ‘Ulûmi’l-Hakâyık’ı”. Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf. ed. Ercan Alkan – Osman Sacid Arı. 659-685. İstanbul: İSAR Yayınları, 2018.
• Ceyhan, Semih. “Vahdet-i Vücûda Dair On Kâide: Şeyhü’l-Ekber Muhyiddîn İbnü’l Arabî’ye Ait Bir Rubâî’nin Şerhi”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 27 (2011), 321-327.
• Chodkıewıcz, Michel. “İbn Arabi Öğretisinin Osmanlı Dünyasında Karşılanışı”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. ed. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu yayınları, 2005.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Risâle fî vahdeti’l-vücûd. nşr. Said Fûde. Ürdün: Dârü’l-Feth, 2013.
• Çağrıcı, Mustafa. “Sirâceddin el-Urmevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/262-264. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Çelebioğlu, Âmil. “Ahmed Bîcan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/49-51. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Demirci, Mehmet. “Hakîkat-i Muhammediyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/179-180. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Devvânî, Celaleddin. İcâzetnâme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 373, 43a-48b.
• Devvânî, Celaleddin. Risâletü Halki’l-a‘mâl. Ürdün: Kalam Research and Media, 2018.
• Ebu Şucâ‘ Baybars b. Yalınkılıç et-Türkî. en-Nûru’l-lâmi‘ ve burhânu’s-sâtı‘. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmet Paşa, 0861, 1a-293b.
• Ebüssuûd Efendi. İcâzetnâme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal Vâlide Sultan, 910, 40b-41a.
• Ebü’l-Muîn en-Nesefî. Tebsıratü’l-edille. nşr. Muhammed el-Envâr. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye, 2011.
• Erdem, Engin – Pehlivan, Necmettin. “Varlığın ve Yokluğun Ötesi: Kemalpaşazâde’nin Leys ve Eys’in Anlamının İncelenmesine Dair Risâlesi”. İslam Araştırmaları Dergisi. 27 (2012), 87-116.
• Fârâbî, Ebu Nasr Muhammed et-Türkî. Fusûsu’l-hikme. nşr. Ali Ûcebî. Tahran: Encümen-i Âsâr, 1381.
• Fazlıoğlu, İhsan. “İznik'te Ne Oldu? Osmanlı İlmî Hayatının Teşekkülü ve Dâvûd Kayserî”. Nazariyat Dergisi, 1 (2017), 1-68.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Kadızâde-i Rûmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/98-100. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Osmanlı Felsefe-Biliminin Arka planı: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu”. Dîvân İlmî Araştırmalar, 14 (2003), 1-66.
• Gelibolulu, Mustafa Âlî. Künhü’l-ahbâr. haz. Ahmet Uğur. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1997.
• Gökbulut, Hasan. “Kâfiyeci”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/154-155. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Hâdimî, Ebu Saîd. İcâzetnâme. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, FB 543/2, 3b-4a.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2008), 25-46.
• İbn Arabî, Muhyiddin. “‘Ankâu muğrib fî ma‘rifeti hatmi’l-enbiyâ ve şemsi’l-mağrib.” Resâilü İbn Arabî. nşr. Saîd Abdülfettâh. Beyrut: el-İntişârü’l-Arabî, 2004.
• İbn Kayyım el-Cevziyye. Şifâü’l-‘alîl fî mesâili’l-kazâ ve’l-kader ve’l-hikme ve’t-ta‘lîl. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1978.
• İbn Sînâ, Ebu Ali. en-Necât mine’l-ğarqi fî bahri’d-dalâlât. nşr. Muhammed Taki Danişpejuh. Tahran: İntişârât-ı Dânişkâh-ı Tahran, 1379.
• İbn Sînâ, Ebu Ali. Kitabü’ş-Şifâ/İlâhiyat. çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• İbnü’l Cevzî. el-Müntezam fi tarîhi’l-mülûk ve’l-ümem. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1940.
• Îcî, Adudiddin. el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin – Kaçar, Mustafa. “Osmanlı İmparatorluğu'nda Klasik Bilim Geleneğinin Tarihçesi”. Türkler. Haz. Hasan Celal Güzel. 9/277-310. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• İnalcık, Halil. The Ottoman Empire The Classical Age 1300–160. London: Phoenix, 2000.
• İpşirli, Mehmet. “Çatalcalı Ali Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/234-235. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• İsfahânî, Şemseddin Mahmûd b. Abdirrahmân. Tesdîdü’l-kavâ‘id. Kuveyt: Dârü’z-Zıyâ, 2012.
• Kalın, İbrahim. “Osmanlı Düşünce Geleneğinin Oluşumu”. Yeni Türkiye 6 (2000), 41-46.
• Karaman, Fikret. “Eğitimde Bilimsel Bir Belge: İcazetnâme ve İçeriği”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2018), 9-20.
• Karlığa, Bekir. “Osmanlı Düşüncesinin Oluşumu”. Yeni Türkiye 6 (2000), 31-40.
• Kemalpaşazâde. “er-Risâletü’l-müştemile ale’l-ferâid”. Resâil-i İbn Kemal. nşr. Ahmed Cevdet. İstanbul: İkdâm Matbaası, 1898.
• Kemalpaşazâde. “Risâle fî beyâni'l-hikmeti li-‘ademi nisbeti'ş-şerr ileyhi Te‘âla”. Resâil-i İbn Kemal. nşr. Ahmed Cevdet. İstanbul: İkdâm Matbaası, 1898.
• Kemalpaşazâde. “Risâle fî hakîkati'l-mu‘cize ve delâletihâ ala sıdkı men idde‘â en-nübüvvete”. Resâil-i İbn Kemal. nşr. Ahmed Cevdet. İstanbul: İkdâm Matbaası, 1898.
• Kemalpaşazâde. “Risâle fi'l-cebr ve'l-kader nübüvvete Resâil-i İbn Kemal”. nşr. Ahmed Cevdet. İstanbul: İkdâm Matbaası, 1898.
• Kemalpaşazâde. el-Fetvâ fî hakki Muhyiddin el-‘Arabî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 4145, 163a.
• Kemalpaşazâde. er-Risâletü’l-münîre. İstanbul: Matbaatü’s-Sahâif Ahmet Efendi, 1296.
• Kemalpaşazâde. Risâle fî ‘ulûmi’l-hakâik ve hikmeti’d-dekâik. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 8770/5, 20a-21a.
• Kemalpaşazâde. Risâle fî vahdeti’l-vücûd. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 4558/17.
• Kemalpaşazâde. Risâle fi’l-vücûd ‘alâ aslı’t-tasavvuf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 3189, 192a-195a.987.
• Kemalpaşazâde. Tehâfüt Haşiyesi. Çev. Ahmet Arslan. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1987.
• Kılıç, Mahmud Erol. “Ekberiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/544-54. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Koca, Ferhat. Kemalpaşazâde’ye Göre İnsanın Varlık Yapısı İnsanî Şahsiyet. Ankara: Araştırma Yayınları, 2020.
• Köprülü, Mehmet Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1976.
• Leknevî. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Mısır: Matbaat-i Saâde, 1342.
• Mâturîdî, Ebu Mansur. Kitabu’t-tevhîd. nşr. Bekir Toplaoğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Mecdî. Tercüme-i Şekâik-i Numâniyye Hadâikü'ş-Şekâik. İstanbul: Dârü't-Tıbâati'l-Âmire, 1269/1853.
• Mehmed Cemaleddin. Osmanlı Tarihi ve Müverrihleri-Âyîne-i Zurefâ. İstanbul: Kitapevi, 2003.
• Ocak, Ahmet. “Medrese Geleneği İçinde Nizamiye Medreseleri’nin Önemi ve İlim Dünyasına Kazandırdığı Yenilikler”. Selçuklularda Bilim ve Düşünce: ll. Uluslararasi Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu: Bildiriler. haz. Mustafa Demirci. 441-462. Konya: Selçuklu Belediyesi Yayınları, 2011.
• Öçal, Şamil. Kışladan Medreseye: Osmanlı Bilgini Kemalpaşazâde’nin Düşünce Dünyası. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Öngören, Reşat. Osmanlılar'da Tasavvuf: Anadolu'da Sufiler, Devlet ve Ulema (XVI. yüzyıl). İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Öz, Mustafa. “Tûsî, Alaeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/432-433. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Özdemir, Sema. Davud Kayseri'de Varlık Bilgi ve İnsan. İstanbul: Nefes Yayınları, 2014.
• Parmaksızoğlu, İsmail. “Kemâl Paşa-zâde”. İslam Ansiklopedisi. 6/561-562. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1977.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer. el-Mebâhisü’l-meşrikıyye. Haydarâbâd: Matbaatü Meclisi Dâireti'l-Maârifi'n-Nizâmiyye, 1343.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer. el-Metâlibu’l-‘âliye. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Saraç, Yekta. Şeyhülislam Kemalpaşazâde. İstanbul: Şule Yayınları, 1999.
• Sarıoğlu, Hüseyin. “Osmanlı’da Felsefe-Kelâm-Tasavvuf İlişkileri”. Osmanlı: Bilim. haz. Güler Eren. 7/217-223. Ankara: Yani Türkiye Yayınları 1999.
• Sehâvî, Muhammed b. Abdirrahmân. el-Makâsıdü’l-hasene. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Sehâvî, Muhammed b. Abdirrahmân. ez-Zav’ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayât, ts.
• Semerkandî, Şemseddin Muhammed b. Eşref. es-Sahâifü’l-ilâhiyye. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Sübkî, Tâceddin. Tabkâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. nşr. Mahmud Muhammed et-Tanâhî. Kahire: Dârü’l-Hicr li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1413.
• Taşköprîzâde, Ahmed Efendi. eş-Şekâiku’n-Nu‘mâniyye fî ‘Ulemâi'd-Devleti’l-Osmâniyye. haz. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2019.
• Teftâzânî, Sadüddîn. Şerhu’l-‘Akâidi’n-Nesefiyye. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1998.
• Teftâzânî, Sadüddîn. Şerhu’l-Makâsıd. Pakistan: Dârü’l-Kütübi’n-Nu‘mâniyye, 1981.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî. Keşşâfu Istılâhâti’l-fünûn. nşr. Ali Dahrûc. Beyrut: Mektebetü Lübnan en-Nâşirûn, 1996.
• Tek, Abdürrezzak. “İbnü’l‐Arabî’yi Müdâfaa Amacıyla Kaleme Alınan Fetvâlar”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi. 23 (2009), 281-301.
• Temîmî, Takiyyüddin. et-Tabakâtü’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Riyad: Dârü’r-Rifâî, 1983.
• Turan, Şerafettin. İbn-i Kemâl - Tevârîh-i Âl-i Osman VII. Defter (Giriş). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1957.
• Türer, Osman. “Osmanlı Anadolu’sunda Tarikatların Genel Dağılımı”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. 207-246. Ankara: Türk Tarih Kurumu yayınları, 2005.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Yıldız, Yasemin. Kemâlpaşazâde’nin Ziyâdetü’l-Vücûd ‘ale’l-mâhiyye Adlı Risâlesinin Tahkik ve Değerlendirilmesi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Yılmaz, Necdet. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Sûfîler, Devlet ve Ulemâ. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2007.
• Yormaz, Abdullah. “Muhalif Bir Metin Nasıl Okunur? Osmanlı Medreselerinde Hidâyetü'l-Hikme”. Dîvân: İlmî Araştırmalar 1 (2005), 175-192.