Tabiîn Dönemi Müelliflerinin Nesih Tespitlerine Dâir Bir Karşılaştırma; Katâde b. Diâme ve İbn Şihâb ez-Zührî Örneği

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 257 - 280, 30.06.2025

Muhammet İkbal Çalış , Emrah Balık

https://doi.org/10.33718/tid.1541520

Öz

Şer‘î bir hükmün başka bir şer‘î hükmü kaldırması olarak tanımlanan nesih, ulûmu’l Kur’ân literatüründe genellikle en-Nâsih ve’l mensûh şeklinde zikredilmektedir. Bu alana dair yazılan müstakil eserlerin ilklerinden sayılabilecek Katâde b. Diâme (ö. 117/735) ve İbn Şihâb ez-Zührî’ye (124/742) ait olduğu belirtilen en-Nâsih ve’l mensûh isimli eserler müelliflerin yaşadıkları dönem ve ait oldukları nesil göz önünde bulundurulduğunda oldukça önem arz etmektedir. Nitekim tefsirinde nesih hususuna değinen ve neshe konu olan ayetlerde bu meseleye dair rivayetleri çokça zikreden İbn Cerîr et-Taberî (ö. 310/923) ile bu alana dair müstakil eser yazan önemli isimler arasında yer alan Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm (ö. 224/838) ve Ebû Ca’fer en-Nehhâs (ö. 338/950), eserlerinde Katâde ve Zührî’den konuya dair nakillerde bulunmuşlardır. Bu durum Katâde ve Zührî eserlerinin önemli olduğunu vurgulayan göstergelerden biridir. Ele almış oldukları nesih tespitlerine bakıldığında Katâde’nin 33, Zührî’nin ise 34 ayeti bu çerçevede konu ettikleri ve bu ayetlerin 17 tanesinin de aynı ayetler olduğu görülmektedir. Geri kalan ayetlerin ise farklı nesih tespitleri olduğu ifade edilebilir. Nesih literatürüne giren söz konusu iki eserin nesih tespitlerindeki bu hatırı sayılır fark, okuyucuların zihinlerinde doğal olarak bazı şüpheler uyandırabilir. Özellikle Katâde’nin nesih tespitlerine bakıldığında Zührî’ye kıyasla, sistematik hale gelen nesih ilmine daha uyumlu tespitler olduğu görülmektedir. Zührî’nin ise, ilk dönemlerde nesih olarak isimlendirilen, ancak sonraları neshin kapsamından çıkarılan; istisna, takyit ve beyân içeren ayetleri de nesih çerçevesinde değerlendirdiği ifade edilebilir. Bu durum, Katâde ve Zührî’nin farklı ilmî çevrelerde yetişmeleri ya da ilgilendikleri ve şöhret buldukları ilmî disiplinlerin farklı olmasıyla da ilişkilendirilebilir. Ayrıca, bu eserlerin müelliflere nispeti hususundaki bazı şüpheler de nesih tespitlerindeki bu farklılığın bir diğer sebebi olabilir. Bu çalışmada öncelikle her iki müellifin ortak olarak zikrettikleri nesih tespitleri aktarılmış, sonrasında ise tamamı olmasa da zikredilen farklı nesih tespitlerinin başlıcalarına yer verilmiştir. Son olarak, ortaya çıkan bu farklılığın sâikleri ile ilgili ihtimaller üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Nesih , Tabiîn , Katâde , Zührî

A Comparison of Naskh Determinations by Tabi'un Era Authors: The Cases of Qatadah ibn Di’amah and Ibn Shihab al-Zuhri

Öz

Naskh, defined as the abrogation of one Sharia ruling by another, is generally referred to in literature as “an-Nasikh wa’l-Mansukh.” The works titled an-Nasikh wa’l-Mansukh, attributed to Qatadah b. Di‘ama and Ibn Shihab al-Zuhri, are considered among the earliest independent works in this field. These works hold significant importance, considering the periods in which the authors lived and the scholarly traditions they were part of. Indeed, notable figures like Ibn Jarir al-Tabari, who extensively discussed naskh in his exegesis, and other prominent authors of independent works on the subject - such as Abu Ja’far al-Nahhas and Abu Ubayd Qasim b. Sallam - also referenced Qatadah and Zuhri’s views on naskh, further highlighting the importance of these texts. An examination of the naskh identified in Qatadah and Zuhri’s works reveals that out of approximately 35 abrogated verses, 17 are the same, while the remainder focus on different verses. This notable difference may naturally raise some questions for readers. When looking at Qatadah’s abrogation determinations, it becomes clear that they are more aligned with the systematic science of naskh compared to Zuhri’s. Zuhri, on the other hand, included verses related to exceptions, restrictions, and explanations, which were initially considered naskh but later excluded from the category. This divergence could be linked to the different scholarly environments in which Qatadah and Zuhri were trained, or the varying academic disciplines that brought them fame. Additionally, uncertainties regarding the attribution of these works to their respective authors might also explain some of the differences in the verses mentioned. This study will begin by examining the instances of abrogation identified by each author, proceed to analyze the primary distinctions in their conclusions on abrogation, and conclude by investigating potential reasons for these differences.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Naskh , Tabi , Qatadah , Zuhri.

Kaynakça

• Birışık, Abdülhamit. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/584-586. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Birışık, Abdülhamit. “Katâde b. Diâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/22-23. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• Çatallar, Mehmet. Klasik Dönem Hanefî Fıkıh Usûlü Literatüründe Nesih Kavramı: Debûsî ve Serahsî Örneği. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Dinç, Ömer. “Hicri İlk Üç Asır Bağlamında Nesh Meselesinin Tarihî Süreci Üzerine Bir Tahlil Denemesi”. III. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı-I. Editörler: Nuriye Kayar - Ümit Güneş. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Basımevi Müdürlüğü, 2014.
• İbn Akîle, Cemâlüddîn Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Said b. el-Mekkî. ez-Ziyâde ve’l-İhsân fî Ulûmi’l-Kur’ân. Birleşik Arap Emirlikleri: Merkezü’l-Buhûs ve’d-Dirasât, 1427.
• İbnü’l-Cevzi, Ebü'l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Nâsihu’l-Kurʾân ve mensûhuh. Beyrut: Şeriketü Ebnâi Şerîfi’l-Ensârî, 2001.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. el-Meârif. Kahire: el-Heyetu’l-Mısriyye, 1992.
• Kanoğlu, Ayşe. Cüveynî ve Sem'ânî'nin Usûl Anlayışlarının Mukayesesi (Nesih Konusu Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Karakuş, Abdulkadir. “İmam Mâtürîdî’nin Nesh Anlayışı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (Aralık 2018), 83-113.
• Karakuş, Abdulkadir. “Kur’an Işığında Din ve İnanç Hürriyeti”. Marifetname 10/1 (Aralık 2018), 39-73.
• Kâsım b. Sellâm, Ebu Ubeyd. en-Nâsih ve’l-Mensûh fi’l-Kurʾâni’l-ʿazîz ve mâ fîhi mine’l-ferâʾiż ve’s-sünen. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 1418.
• Katâde b. Diâme, Ebü’l-Hattâb b. Katâde es-Sedûsî el-Basrî. en-Nâsih ve’l- mensûh, Beyrut; Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• Kaya, Eyyüp Said. “Mekhûl b. Ebû Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/552-553. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Nehhâs, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî. en-Nâsih ve’l-mensûh. Kuveyt: Mektebetü’l-Fellah, 1987.
• Özel, Ahmet. “Cihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/527-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özkan, Halit. “Zührî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/544-549. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Sanur, Rıdvan. Mekkî b. Ebî Talib ve Ebû’l-Ferec İbnu’l-Cevzî’nin Nesih Problemine Bakışının Mukayesesi. İstanbul: DBY Yayınları, 2023.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l Arabiyye, 2010.
• Zührî, Muhammed b. Sa‘d b. Meni’. Kitâbü’t-tabakâti’l-kebîr. Kahire: Mektebet’ül- Hanci, 2001.