Ahmed el-Kâtib ve İmâmiyye’nin İmâmet Nazariyesine Eleştirileri

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 191 - 216, 30.06.2025

Cihan Güler , Abdullah Ömer Yavuz

https://doi.org/10.33718/tid.1640044

Öz

İmâmet meselesi, İslam tarihinde hemen her fırkanın üzerinde görüş beyan ettiği önemli bir konudur. Çıkış noktası siyasi olmakla birlikte zaman içerisinde özellikle İmâmiyye tarafından i‘tikâdî alana taşınmıştır. Bu süreçte geriye dönük olarak birtakım okumalar gerçekleştirilmiş ve tarih imâmet ekseninde yeniden kurgulanmıştır. Bu anlayış süreç içerisinde tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Tartışmalar genelde farklı fırkalar arasında cereyan etse de bazen aynı fırka mensupları arasında da vukû bulmuştur. Günümüzde İmâmiyye’ye mensup olmakla birlikte başta imâmet nazariyesi olmak üzere bununla bağlantılı diğer inanç esaslarına köklü ve ciddi eleştiriler Ahmed el-Kâtib tarafından getirilmiştir. Kendisi gençlik yıllarını İmâmiyye fırkasına mensup bir kişi olarak geçirmiş ve bu mezhebin fikirlerinin yayılması için çaba sarf etmiştir. Fakat özellikle İran İslam devriminden sonra yaşanan bazı siyasi anlaşmazlıklar sonucunda velâyet-i fakih teorisinin kökenlerini ve delillerini araştırmaya başlamıştır. Araştırmaları sürecinde bu nazariyenin sağlam temellerden yoksun hatta gaybet asrında İmâmî ulemanın dile getirdiği intizar ve takiyye anlayışına zıt bir durum teşkil ettiğini görmüştür. Vardığı bu sonuçtan sonra geriye dönük olarak gâib imam mehdi inancını ve sonrasında imâmet nazariyesini araştırmaya başlamıştır. Bu bağlamda İmâmiyye tarihini başlangıcından itibaren incelemeye almış, iddia edilen fikirlerin izlerini pratik üzerinden sürmeye çalışmıştır. İncelemeleri sonucunda İmâmet nazariyesinin Ehl-i beyt imamlarından bağımsız bir şekilde, başlangıçta bir takım gulât mensuplarınca dile getirildiğini, sonrasında ise İmâmiyye mütekellimleri tarafından sistemleştirilerek bir zemine oturtulmaya çalışıldığını görmüştür. Vardığı bu kanaatten sonra İmâmet meselesinin oluşum sürecini, geçirdiği evreleri ve on iki isim ile sınırlandırılma aşamasını, dönemin siyasi, sosyal ve dinî ortamını da göz önünde bulundurmak sûretiyle ayrıntılı bir şekilde inceleyen pek çok eser kaleme almıştır. Kendisini İmâmiyye fırkasına mensup bir kişi olarak tanımlayan Kâtib, Ehl-i beyt’in siyasi nazariyesinin şûra prensibi olduğunu belirtmektedir. Bu çalışmada İmâmiyye Şîası’nın imâmet nazariyesine yönelik olarak Ahmed el-Kâtib’in yaklaşımı ve söz konusu nazariyeye dair eleştirileri analiz edilmektedir. Literatürde Kâtib’in hayatı ve imâmet nazariyesine dair eleştirileri üzerine bir boşluk olduğu görülmektedir. Bu çalışmayla birlikte, onun tenkitlerinin kendi eserlerinden hareketle, makalenin sınırları dahilinde olabildiğince ayrıntılı bir şekilde ortaya konulması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi , İmâmiyye , İmâmet , Şûra , Ahmed el-Kâtib

Destekleyen Kurum

Herhangi bir kurumdan destek alınmamıştır.

Ahmad al-Katib and His Criticisms of the Theory of Imamiyya’s Imamate

Öz

The issue of Imamate is an important issue on which almost every sect in Islamic history has expressed their opinion. Although its starting point was political, over time it was moved to the theological field, especially by the Imamiyya. In this process, some retrospective readings were carried out and history was reconstructed on the axis of the imamate. This understanding brought about discussions in the process. Although the debates generally took place between different sects, sometimes they also took place between members of the same sect. Although he is a member of Imamiyya today, deep-rooted and serious criticisms have been made by Ahmad al-Katib, especially on the theory of imamate and other related principles of faith. He spent his youth as a member of the Imamiyya sect and made efforts to spread the ideas of this sect. However, as a result of some political disagreements, especially after the Islamic revolution in Iran, he began to investigate the origins and evidence of theory of velayat-i faqih. During his research, he saw that this theory lacked solid foundations and even contradicted the understanding of denial and taqiyya expressed by Imami scholars in the age of occultation. After this conclusion, he started to retrospectively research the belief in the absent imam Mahdi and later the theory of the imamate. In this context, he examined the history of Imamiyya from its beginning and tried to trace the alleged ideas through practice. As a result of his investigations, he saw that the Imamate theory was initially expressed by some members of thegulat, independently of the Ahl al-Bayt imams, and then tried to be systematized and placed on a basis by the Imamiyya theologians. After this conclusion, he wrote many works that examined in detail the formation process of the Imamate issue, the stages it went through and the limitation of it to twelve names, taking into account the political, social and religious environment of the period. Katib, who defines himself as a member of the Imamiyya sect, states that the political theory of the Ahl al-Bayt is the principle of shura.In this study, it is tried to reveal Ahmad al-Katib's approach and criticisms to the imamate theory of Imamiyya Shiite. It seems that there is a gap in the literature regarding Katib's life and his criticisms of the imamate theory. With this study, it is aimed to reveal his criticisms in as much detail as possible within the limits of the article, based on his own works.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects , Imâmiyya , Imâmate , Shura , Ahmad al-Katib

Kaynakça

• Akdeniz, Sümeyye. Muhammed Hüseyin Fadlallah’ın Hayatı ve Görüşleri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yükseklisans Tezi, 2020.
• Askerî, Murtazâ. Meâlimu’l-medraseteyn. Tahran: Müessesetü’l-Bi’seti, 1406.
• Bedri, Sâmî. Şübehât ve rudûd. Kum: Müessesetü’l-İmâm el-Cevâd, 1417
• Benli, Yusuf. Hicrî II. Asırda Kûfe Merkezli Şiî Nitelikli Gulât Hareketleri. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Bozan, Metin. “Ali er-Rızâ’nın Veliahtlığı Meselesi (İmamiyye’nin İmamet Nazariyyesine Teori-Pratik Açısından Eleştirel Bir Yaklaşım)”. Dinî Araştırmalar 7/19 (2004), 159-171.
• Bozan, Metin. “Şiî İmâmet Nazariyesi Tartışmaları Bağlamında Ahmed el- Kâtib’e Bir Reddiye: Nezir Hasenî’nin Difâ’un Ani’t-Teşeyyu’ Adlı Eseri”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2010), 17-34.
• Bulut, Halil İbrahim. “Şiî Fırkalarda Gaybet ve Ric’at İnancı”. İslâmiyât 8/1 (2004), 139-156.
• Burkaî, Seyyid Ebu’l-Fadl İbnu’r-Rıza. Kesru’s-sanem. Amman: Dâru’l-Bayârak, 1998
• Burûcerdî, Hâcî Âgâ Hüseyn Tabâtabâî. Câmiʿu ehâdîsi’ş-Şî‘a. 26 Cilt. Kum, 1399.
• Burûcerdî, Muhammed Mehdî b. Murtazâ Tabatabaî. el-Fevâidü’r-ricâliyye. 4 Cilt. Necef, 1363.
• Cabbar, Faleh A. Irak’ta Şii Hareketi ve Direniş. çev. Hikmet Hâlis. İstanbul: Agora Kitaplığı, 2004.
• Ensârî, Murtazâ. Ferâidu’l-usûl. 4 Cilt. Kum, 1419.
• Giladi, Elad. “The New Shi’a? A Study of the Writings of Ahmad al-Katib”. The Journal for Interdisciplinary Middle Eastern Studies 3 (2018), 5-35.
• Hasenî, Nezîr. Difâ‘un ani’t-teşeyyi‘u. Kum: Müessesetü’l-İslâmiyyeti’l-‘Ammeti, 1421.
• Hillî, Hasan b. Süleyman. Muhtasaru’l-besâir. Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1421.
• Hûi, Ebu’l-Kâsım b. Alî Ekber b. Hâşim Mûsevî. Muʿcemu’r-ricâli’l-hadîs ve tafsîlü tabakâti’r-ruvât, 24 Cilt. 1992.
• Hurrü’l-‘Âmilî, Muhammed b. el-Hasan b. Alî. Vesâʾili’ş-Şîʿa ilâ tahsîli mesâʾili’ş-şerîʿa. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• İbn Ebi’l-Hadîd, Ebû Hâmid İzzüddîn Abdülhamîd b. Hibetillâh b. Muhammed. Şerhu nehci’l-belâğa. 20 Cilt. Kum: Menşurâtü Mektebeti Âyetullahi’l-Uzmâ el-Ma’raşî, 2. Basım, 1967.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-Nihal. 5 Cilt. Beyrut, 2. Basım, 1416.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. el-İmâme ve’s-siyâse. 2 Cilt. Kum: İntişârâtu’ş-Şerîf er-Radî, 1413.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. 17 Cilt. Beyrut, 1970.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa’d b. Menî’. Kitâbu’t-tabakâti’l-kebîr. 13 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2001.
• İbnü’l-Esîr, İzzuddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. İslam tarihi el-Kâmil fi’t-târih tercümesi. 10 Cilt. çev. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul, 1991.
• İsfahânî, Ebu’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn. Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn. Kum: Müessesetü Dâru’l-Kütüb, 2. Basım, 1965.
• Kâdî Abdulcebbâr, Ebu’l-Hasen Kâdı’l-Kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. 20 Cilt. Kâhire, ts.
• Kâtib, Ahmed. el-İmâmu’l-Mehdî “Muhammed b. el-Hasanü’l-Askerî” hakîkatün târihiyye? em farziyyetün felsefiyye. London: Arab Scientific Publishers, 5. Basım, 2007.
• Kâtib, Ahmed. el-Merceiyyetü’d-dîniyyeti’ş-şî‘iyye ve âfâku’t-tatavvur el-İmâm Muhammed eş-Şîrâzî nemûzecen. Beyrut: Müessesetü İntişâru’l-Arabî, 1. Basım, 2002.
• Kâtib, Ahmed. es-Sünnetü ve’ş-Şî‘atü vahdetü’d-dîn hilâfu’t-târîhi ve’s-siyâseti. Beyrut: Müessesetü İntişâru’l-Arabî, 2007.
• Kâtib, Ahmed. eş-Şer‘iyyetü’d-dustûriyye fî’l-enzımeti’s-siyâsiyyeti’l-İslâmiyyeti’l-muâsıra. Beyrut: Müessesetü İntişâru’l-Arabî, 2012.
• Kâtib, Ahmed. et-Teşîu‘s-siyâsî ve’t-teşîu‘d-dînî. Beyrut: Müessesetü İntişâru’l-Arabî, 2009.
• Kâtib, Ahmed. Limâzâ teferraku’l-müslimûn?-el-hakîkatü ve’l-vehmu fî’l-hilâfi’t-tâifî. Beyrut: Müessesetü’l-İntişâru’l-Arabî, 2017.
• Kâtib, Ahmed. Müzekkirâtu Ahmed el-Kâtib sîratî el-fikriyyeti ve’s-siyâsiyyeti min nazariyyeti’l-imâmeti ilâ’ş-şûrâ. Bağdâd: Dâru’l-Hikme, ts.
• Kâtib, Ahmed. Şiada Siyasal Düşüncenin Gelişimi Şûrâ’dan Velâyet-i Fakîhe. çev. Mehmet Yolcu. Ankara: kitâbiyât, 2005.
• Kâtib, Ahmed. Tatavvuru’l-fikri’s-siyâsî eş-şî‘î-mine’ş-şûrâ ilâ velâyeti’l-fakîh. Beyrut: Daru’l-Cedîd, 1997.
• Kâtib, Ahmed. Tatavvuru’l-fikri’s-siyâsî’s-sünnî nehva hilâfetün demokrâtiyye. Beyrut: Müessesetü İntişâru’l-Arabî, 2008.
• Koçak, Yusuf. Gnostik Geleneğin Erken Dönem Şiîlik’teki Tezahürleri: Şiî Gulat Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Kuleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâfi. 8 Cilt. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1389.
• Kummî, Ebû Halef Sa‘d b. Abdillâh. el-Makâlât ve’l-fırak. İran: Merkezü İntişâratü İlmî, 1341.
• Makdisî, Ebû Zeyd Ahmed b. Sehl. Kitâbu’l-bed’u ve’t-târîh. 6 Cilt. Paris, 1916.
• Meclisî, Muhammed Bâkır. Bihâru’l-envâri’l-câmi‘a li-düreri ahbâri’l-e’immeti’l-ethâr. 110 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Vefâ, 2. Basım, 1983.
• Mes‘ûdî, Ebu’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Mürûcü’z-zeheb ve meʿâdinü’l-cevher. 4 Cilt. Kâhire: Daru’r-Recâ li’t-Tab’i ve’n-Neşr, 1938.
• Müderrisi, Muhammed Takî. el-İmâmu’l-Mehdî ve’l-îmânu bi’l-ğaybi. Tahran: İntişârâtü Müderrisi, 1417
• Nâşî el-Ekber, Ebu’l-Abbâs Abdullah b. Muhammed b. Abdillâh. Mesâʾilü’l-İmâme ve Muktetafât mine’l-Kitâbi’l-Evsat fi’l-Makâlât . Beyrut, 1971.
• Necefî, Hâdî. Elfü hadîsin fi’l-mü’min. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1416.
• Nemâzî, Ali. Müstedrekâtü ‘ilmi ricâli’l-hadîs. 8 Cilt. Kum, 1412.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasan b. Musa. Fıraku’ş-Şî‘a. Beyrut, 2012.
• Sadr, Muhammed. Târîhu’l-ğaybeti’s-suğrâ ve’l-kübrâ. Beyrut: Dâru’t-Teâruf, 1412.
• Saffâr, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Ferrûh. Besâʾirü’d-derecât. Tahran: Menşûrâtü’l-’Alemî, 1404.
• Sâfî, Lütfullâh. Müntehâbü’l-eser fi’n-nassi ala’l-imâmu’s-sânî ‘aşer. Beyrut: Müessesetü’l-Vefâ, 1403.
• Sağir, Muhammed Hüseyin. el-Fikru’l-İmâmî mine’n-nassi hatte’l-merceiyyeti. Necef: Dâru’l-Muhaccetü’l-Beydâ, 1424.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Ahmed el-Kâtib ve Şiî Siyaset Teorisinde Yeni Yaklaşımlar”. İslâmiyât 1/4 (1998), 211-226.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed en-Nu‘mân. el-İrşâd. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Müfîd, 2. Basım, 1993.
• Şeyh Sadûk, Ebi’l-Hasan Alî b. Hüseyin b. Bâbeveyh el-Kummî. el-İmâme ve’t-tabsıra mine’l-hayra. Kum: Medresetü’l-İmâm el-Mehdî, 1404.
• Şeyh Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî İbn Bâbeveyh el-Kummî. el-Emâlî. Kum: Müessesetü’l-Bi’setü’l-Emâlî, 1417.
• Şeyh Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî İbn Bâbeveyh el-Kummî. Kemâlü’d-dîn ve temâmü’n-niʿme (ikmâlü’d-dîn ve itmâmü’n-niʿme). Necef: Matbuatu’l-Haydariyye, 1970.
• Şîrâzî, Muhammed Hüseynî. el-İmâmu’l-Mehdî. Kum: Dâru’l-Ensâr, 1426.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. 8 Cilt. Beyrut, 1987.
• Tabersî, Ebû Mansûr Ahmed b. Ali b. Ebî Tâlib. el-İhticâc. 2 Cilt. Necef: Dâru’n-Nu’mân, 1966.
• Tucker, William F. “Beyân b. Sem’ân ve Beyâniyye: Emevî Irak’ının Şiî Aşırıları”. çev. Yusuf Benli. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3/1 (2003), 217-232.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî. İhtiyâru ma‘rifeti’r-ricâl. 2 Cilt. Kum: Müessesetü Âli’l- Beyt, 1404.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî. Kitâbü’l-Ğaybe. 2 Cilt. Kum: Müessesetü’l-Meârifi’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1411.
• Üzüm, İlyas. “Tatavvuru’l-fikri’s-siyâsî’ş-Şîî mine’ş-şûra ilâ velâyeti’l-fakîh”. İslâm Araştırmaları Dergisi 2 (1998), 232-237.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları, 4. Basım, 2010.