Evaluation of Some Determinations and Criticisms on the Uslūb al-Hakīm in Hadith Commentaries

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 217 - 233, 30.06.2025

Mesut Çakır

https://doi.org/10.33718/tid.1648755

Öz

Rhetoric (balaghah) is not merely an aesthetic form of expression; it is also an indispensable science for correctly grasping the depth and intent of religious texts. The rhetorical devices found in hadiths serve as an important key to understanding the Prophet Muhammad’s style of guidance and methods of education. Among these devices, uslūb al-hakīm holds a distinguished place, as it emphasizes both the subtlety of speech and the redirection of the audience. Generally defined as “responding to a statement or question in a way that the interlocutor does not anticipate or giving an answer that the questioner did not request,” this rhetorical technique has been exemplified in classical rhetoric literature through Quranic verses and hadiths. From the 8th century Hijri onwards, hadith commentaries have increasingly drawn attention to this concept, with various interpretations offered regarding the nature and wisdom of uslūb al-hakīm in hadiths. Some hadith commentators simply state, “Here, uslūb al-hakīm is present,” while others provide extensive explanations to support their assessments. However, evaluations regarding the presence of uslūb al-hakīm in hadiths have led to differing opinions among commentators, giving rise to debates about whether certain hadiths truly embody this rhetorical technique. The fundamental point of contention among scholars lies in whether the Prophet’s response aligns with the expected answer to a given question. In some cases, the Prophet’s indirect response is interpreted as an instance of uslūb al-hakīm by some scholars, while others argue that the context should be understood differently. This study first examines the role of uslūb al-hakīm in the discipline of rhetoric and then explores its presence in hadiths based on the evaluations of hadith scholars. It analyzes the findings, explanations, and critiques presented on the subject. In doing so, the study aims to uncover how uslūb al-hakīm is identified within the science of hadith and the foundations upon which differing scholarly opinions are based. The discussions found in hadith commentaries regarding this rhetorical technique not only concern the identification of uslūb al-hakīm but also offer significant insights into the interpretation of the Prophet’s words.

Anahtar Kelimeler

Hadith , Prophet Muhammad , Uslūb al-Hakīm , Commentary , Dispute.

Hadis Şerhlerinde Üslûb-ı Hakîme Dair Bazı Tespit ve Tenkitlerin Değerlendirmesi

Öz

Belâgat, sadece estetik bir anlatım biçimi değil, aynı zamanda dinî metinlerin derinliğini ve maksadını doğru bir şekilde kavrayabilmek için vazgeçilmez bir ilimdir. Hadislerde yer alan söz sanatları, Hz. Peygamber’in irşad üslûbunu ve eğitim yöntemlerini anlamada önemli bir anahtar işlevi görür. Bu sanatlar içerisinde üslûb-ı hakîm, hem sözdeki inceliği hem de muhatabın yönlendirilmesini esas alması bakımından müstesna bir yere sahiptir. Genel olarak, “bir söze veya soruya, muhatabın beklemediği şekilde karşılık vermek ya da soru sorana talep etmediği bir cevap vermek” şeklinde tanımlanan bu sanat, belâgat literatüründe Kur’an âyetleri ve hadisler üzerinden örneklendirilmiştir. Özellikle hicrî 8. yüzyıldan itibaren kaleme alınan hadis şerhlerinde bu konuya dikkat çekilmiş, hadislerdeki üslûb-ı hakîmin mahiyeti ve hikmetleri üzerine çeşitli yorumlar yapılmıştır. Hadis şârihleri kimi zaman yalnızca “burada üslûb-ı hakîm vardır” demekle yetinirken, çoğu kez bu tespitlerini detaylı izahlarla desteklemişlerdir. Ancak, hadislerde üslûb-ı hakîmin varlığına dair yapılan değerlendirmeler, şerhler arasında farklı görüşlerin ortaya çıkmasına neden olmuş ve bazı hadislerin üslûb-ı hakîm sanatını ihtiva edip etmediği konusunda tartışmalar yaşanmıştır. Şârihler arasındaki temel ihtilaf, Hz. Peygamber’in verdiği cevabın sorunun beklenen cevabı olup olmadığı hususunda toplanmaktadır. Bu noktada, bir hadiste Hz. Peygamber’in doğrudan değil, dolaylı bir cevap vermesi, bazı âlimler tarafından üslûb-ı hakîm olarak değerlendirilirken, bazıları tarafından bağlamın farklı yorumlanması gerektiği şeklinde ele alınmıştır. Bu çalışmada öncelikle üslûb-ı hakîmin belâgat ilmindeki yerine bakılmış ve ardından hadislerdeki üslûb-ı hakîm konusu hadis âlimlerinin değerlendirmeleri ışığında ele alınmış, konu etrafında ortaya konan tespitler, açıklamalar ve tenkitler incelenmiştir. Böylece, hadis ilmi çerçevesinde üslûb-ı hakîmin nasıl tespit edildiği ve bu konudaki farklı görüşlerin hangi dayanaklara sahip olduğu ortaya konmaya çalışılmıştır. Hadis şerhlerinde yapılan bu tartışmalar, yalnızca üslûb-ı hakîmin varlığını tespit etme meselesi değil, aynı zamanda Hz. Peygamber’in sözlerinin anlaşılma biçimleri açısından da önemli ipuçları sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Hz. Peygamber , Üslûb-ı Hakîm , Şerh , İhtilaf.

Kaynakça

• Ağbal, Davut. “Üslûb-ı Hakîm ve Kur’ân Belâgatındaki Yeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20/2 (Eylül 2020), 1015-1040. https://doi.org/10.33415/daad.743190.
• Ahmed, Ali Zevârî. Üslûbu’l-hakîm fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Cezayir: Câmi‘atü’l-Kâsidî Merbâh, Külliyetü’l-Âdâb ve’l-Luğât, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsned. nşr. Şuayb el-Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bayer, İsmail. “İbn-i Kemâl’in el-Üslûbu’l-Hakîm Risâlesinde İlgili Âyetlere Bakışı ve es-Sekkâkî Eleştirisi”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 45 (2016), 215-231. https://doi.org/10.29288/ilted.304767.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Dîb el-Bugâ. 6 Cilt. Beyrut: el-Yemâme, 3. Basım, 1407/1987.
• Bulut, Ali. Belâgat-Meânî-Beyan-Bedî'. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 12. Basım, 2013.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1423/2002.
• Cürcânî, Ebû Bekir Abdülkâhir b. Abdurrahmân b. Muhammed. Delâilü’l-İ‘câz. ed. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Matba‘atü’l-Medenî, 3. Basım, 1413/1922.
• Dihlevî, Ebü’l-Mecd Abdülhak b. Seyfeddîn b. Sa‘dillâh. Leme‘âtü’t-tenkîh fi şerhi Mişkâti’l-Mesâbîh. nşr. Takiyyüddîn en-Nedvî. 10 Cilt. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 1435/2014.
• Dölek, Adem. “Edebî Açıdan Hadislerde Üslûb-i Hakîm ve Önemi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2001), 325-341.
• Durmuş, İsmail. “Üslûb-ı Hakîm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/381-382. Erişim 02 Eylül 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/uslub-i-hakim
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Sünen. nşr. Şuayb el-Arnaût, Muhammed Kâmil Karabellî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâle el-‘Âlemiyye, 2009.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luga. nşr. Muhammed Avad Murib. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1422/2001.
• Gürânî, Ahmed b. İsmail b. Osman b. Muhammed. el-Kevseru’l-cârî ilâ riyâdı ehâdîsi’l-Buhârî. nşr. Ahmed İzzu İnâye. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1429/2008.
• Hererî, Muhammed el-Emin b. Abdullah el-Uremî el-Alevî. el-Kevkebü’l-vehhâc ve’r-ravdi’l-behhâc fî şerhi Sahîhi’l-İmâm Müslim b. el-Haccâc. 26 Cilt. Mekke: Dâru’l-Minhâc, 1430/2009.
• Hererî, Muhammed el-Emin b. Abdullah el-Uremî el-Alevî. Mürşidü zevi’l-hıcâ ve’l-hâce ‘alâ Süneni İbn Mâce. 26 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1439/2018.
• Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed. Fethu’l-ilâh fî şerhi’l-Mişkât. nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2015.
• İbn ‘Allân, Muhammed Ali b. Muhammed es-Sıddîkî eş-Şafiî. Delîlü’l-fâlihîn li turukı Riyâzi’s-sâlihîn. nşr. Halil Me’mun Şeyhâ. 8 Cilt. Beyrut: Dârul-Mâ‘rife, 1425/2004.
• İbn Ebü’l-İsba‘, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn Abdül‘azîm. Tahrîru’t-tahbîr: fî sınâ‘ati’ş-şi‘ri ve’n-nesri ve beyâni i‘câzi’l-Kur’ân. nşr. Hafnî Muhammed Şeref. Mısır: Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1383/1963.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-‘Askalânî. Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Abdulaziz b Abdullah b Bâz. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mâʿrife, 1379.
• İtyûbî, Muhammed b. Ali b. Âdem b. Mûsâ el-Vellevî. el-Bahru’l-muhîtu’s-seccâc fî şerhi Sahîhi’l-İmâm Müslim b. el-Haccâc. 45 Cilt. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1426-1436.
• Kârî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Sultân el-Herevî. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. nşr. Cemâl Aytânî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1422/2001.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekir. İrşâdü’s-sârî li şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 10 Cilt. Mısır: Matba‘atü’l-Kübrâ, 1323.
• Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdurrahmân b. Ömer b. Ahmed. el-Îzâh fî ʻulûmi’l-belâga. nşr. Muhammed Abdu’l-Mün‘im Hifâcî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1414/1993.
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ Eyyûb b Mûsâ el-Hüseynî el-Hanefî. el-Külliyyât: Mu’cemün fi’l-mustalahât ve’l-furûki’l-lugaviyye. nşr. Adnân Derviş - Muhammed Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1419/1998.
• Keşmîrî, Muhammed Enver Şâh. el-‘Arfü’ş-şezî ‘alâ Câmi‘i’t-Tirmizî. nşr. Muhammed Şâkir. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1425/2004.
• Keşmîrî, Muhammed Enver Şâh. Feyzu’l-bârî ‘alâ Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Muhammed Bedr-i ‘Âlem Mir’âtî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1426/2005.
• Kirmânî, Şemseddin Muhammed b. Yûsuf Ali b. Saîd. el-Kevâkibü’d-derârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1401/1981.
• Kû, Hebye b. Üslûbu’l-hakîm beyne’l-Kur’âni ve’l-hadîsi’n-nebeviyyi’ş-şerîf. Cezayir: Câmiatü Ebî Bekir Belkâid, Külliyetü’l-Âdâb ve’l-‘Ulûmi’l-İnsâniyye ve’l-İctimâ‘iyye, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Mahmûd, Sâlih Kemâl Kâmil. “el-Üslûbu’l-hakîm fi’l-Hadîsi’n-Nebevîyyi fî Sahîhi’l-Buhârî”. Havliyyetü Külliyeti’l-Luğati’l-‘Arabiyye bi’z-Zegâzig 3/33 (2013), 2745-2687.
• Mâlik, Ebû Abdullah Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebû Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’. nşr. Muhammed Fuâd b Abdulbâkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1406/1985.
• Mübârekpûrî, Ebü’l-Ulâ Muhammed Abdurrahmân b. Abdurrahîm. Tuhfetü’l-‘ahvezî şerhu Câmi‘i’t-Tirmizî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1410/1990.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Ali. Feyzu’l-Kadîr şerhu’l-Câmi‘i’s-sağîr. 6 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1356.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Özcan, Elif - Hacımüftüoğlu, Esra. “Gayeleri Bağlamında Kur’ân-ı Kerîm’de Üslûb-ı Hakîm Sanatı”. Ekev Akademi Dergisi 93 (2023), 119-141. https://doi.org/10.17753/sosekev.1200803.
• Özkan, Halit. “Tîbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/126. Erişim 28 Ekim 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/tibi
• Sehârenpûrî, Halîl Ahmed. Bezlü’l-mechûd fî halli Süneni Ebî Dâvûd. nşr. Takiyyüddîn en-Nedvî. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1427/2006.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebû Bekir b. Muhammed b. Alî el-Hârizmî. Miftâhu’l-‘ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1987.
• Sindî, Ebü’l-Hasan Nûreddîn Muhammed b. Abdülhâdî. Fethu’l-vedûd bi şerhi Süneni Ebî Dâvûd. nşr. Muhammed Zekî el-Havlî. 4 Cilt. Medine: Mektebetü Ezvâ‘i’l-Menâr, 1431/2010.
• Sindî, Ebü’l-Hasan Nûreddîn Muhammed b. Abdülhâdî. Hâşiyetü’s-Sindî ‘alâ Sünen-i İbn Mâce. nşr. Halîl Me’mûn Şîha. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1416/1996.
• Şâib, Ahmed. el-Üslûb Dirâsetün Belâgiyetün Tahliliyetun li Üsûli’l-Esâlibi’l-Edebiye. Kahire: Mektebetu’n-Nehdetü’l-Mısriyye, 1411/1991.
• Tîbî, Şerefüddîn Hüseyin b. Muhammed b. Abdullah. el-Kâşif ‘an hakâ’iki’s-sünen. nşr. Abdülhamid Hindâvî. 13 Cilt. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1417/1997.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevra. Sünen. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Mısır: Matba‘atu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Uçar, Hasan. “Arap Dili Belâgatında el-Kavlu bi’l-Mûcib ve Kur’ân-ı Kerîm’deki Uygulamaları”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35/35 (2013), 171-187. https://doi.org/10.17120/omuifd.20062.
• Zürkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülbâkî b. Yûsuf. Şerhu’z-Zürkânî ʿalâ Muvattai’l-İmâm Mâlik. nşr. Tâhâ Abdurraûf Sa‘d. 4 Cilt. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1424/2003.