A POETİC STORY DESCRİBİNG THE CALİPHATE AND MARTYRDOM OF HZ. HASAN AND HZ. HUSSAİN

Yıl 2025, Sayı: 116, 71 - 118, 18.12.2025

Ahmet Serdar Erkan

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1584974

Öz

Hasan and Hussain, grandsons of the Prophet Muhammad, are two important figures who
have left a profound mark on both Islamic history and Islamic literature with their caliphate
processes and deaths. Raised under the Prophet Muhammad’s guidance, these two individuals
were not involved in any political events during the reigns of Abu Bakr and Umar. However,
during the siege of Uthman’s house, they were assigned, on the orders of their father, Ali to
protect the Caliph against the Kharijites. When Uthman was martyred by the Kharijites, Ali
ascended to the caliphate. The turmoil that began in the final years of Uthman’s reign continued
to escalate, culminating in Ali’s martyrdom. After Ali, Hasan became the fifth Caliph of the
Islamic Ummah. This transition deeply disturbed Muawiyah, another potential candidate for
the caliphate. Although there were some conflicts between them, Imam Hasan, striving to
avoid sowing discord within the Ummah, voluntarily relinquished his six-month caliphate and
subsequently lived in Medina until the poisoning incident. After Imam Hasan’s brief caliphate,
Muawiyah succeeded him. Imam Hussain, who remained silent on Muawiyah’s caliphate until
his death, refused to accept the caliphate of his son Yazid after Muawiyah, opposing it. This
opposition marked the beginning of a period in Islamic history and literature that culminated
in Imam Hussain’s martyrdom in Karbala. Indeed, Imam Hussain and his companions were
martyred in Karbala at the end of a battle in which the two sides were unequal. These events,
which unfolded around Imam Hasan and Imam Hussain’s struggle for the caliphate, led to the
composition of numerous works in verse and prose in Islamic Turkish literature. The poem
that forms the subject of this study is one such example. The poem is constructed around the
aforementioned historical facts until the end of the story, however, in the section where Yazid
is killed, the poem is concluded by going beyond historical facts. Because, although primary
sources state that Yazid died of natural causes, the poem presents a different narrative: he is
said to have been killed by the people, who rose up under the leadership of a merchant named
Mehemmed al-‘Iraqi, after he saw the Prophet Muhammad in a dream and received a command
from him. This work, whose author is unknown, consists of 6 chapters and 524 couplets,
including the prayer at the end. The poem was written in the simple language of Old Anatolian
Turkish. While the text contains very few Arabic and Persian words, many archaic words and
suffixes have found their place in the poem. A critical text of the work was created based on
6 copies of the work identified from different libraries. With this study, it has been intended
to contribute to the ‘maktels’, which have been the subject of many studies in Turkish Islamic
literature, by means of a critical text. In addition, in the article, some events that took place in
the period from the time when the names of Hz. Hasan and Hz. Hussain were given until their
deaths have been discussed, and a new interpretation has been attempted to be brought to the
evaluations made about these events.

Anahtar Kelimeler

Hz. Hasan , Hz. Hüseyin , Islamic Turkish Literature , Kerbelâ , Maqtel

HZ. HASAN VE HZ. HÜSEYİN’İN HİLAFET VE MAKTELLERİNİ ANLATAN MANZUM BİR HİKÂYE

Öz

Hz. Peygamber’in torunlarından Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin gerek İslâm tarihinde gerekse
İslâm edebiyatında, hilafet süreçleri ve vefatlarıyla çok derin izler bırakmış iki önemli
isimdir. Hz. Peygamber’in terbiyesinde yetişen bu iki isim, Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer
döneminde herhangi bir siyasi olayın içinde yer almamışlardır. Ancak Hz. Osman’ın evinin
kuşatıldığı günlerde, babaları Hz. Ali’nin emriyle haricilere karşı halifeyi korumak vazifesiyle
görevlendirilmişlerdir. Hz. Osman hariciler tarafından şehit edilince halifelik makamına Hz.
Ali geçmiştir. Hz. Osman’ın son dönemlerinde başlayan kargaşa ortamı, bu dönemde de
artarak devam etmiş ve olaylar, Hz. Ali’nin şehadetiyle neticelenmiştir. Hz. Ali’den sonra
İslâm ümmetinin 5. halifesi Hz. Hasan olmuştur. Bu geçiş, hilafete aday diğer bir isim olan
Muaviye’yi oldukça rahatsız etmiştir. Aralarında bazı çekişmeler olmuşsa da ümmetin içine
nifak sokmamak için çaba gösteren Hz. Hasan, 6 aylık halifelik vazifesinden kendi rızası ile
vazgeçmiş, daha sonra zehirlenme olayına kadar Medine’de yaşamıştır. Hz. Hasan’ın kısa süren
halifeliğinden sonra bu makama Muaviye geçmiştir. Muaviye’nin vefatına kadar halifeliğine
ses çıkarmayan Hz. Hüseyin, Muaviye’den sonra oğlu Yezid’in halifeliğine razı olmayıp bu
duruma karşı çıkmıştır. Bu karşı çıkış, İslâm tarihi ve edebiyatı açısından Kerbelâ’da Hz.
Hüseyin’in şehadetiyle sonuçlanan sürecin başlangıcı olmuştur. Nitekim Hz. Hüseyin ve
yoldaşları iki tarafın eşit olmadığı bir savaşın sonunda Kerbelâ’da şehit edilmişlerdir. Hz. Hasan
ve Hz. Hüseyin’in hilafet mücadeleleri etrafında gelişen bu olaylar, İslâmi Türk edebiyatında
birçok manzum ve mensur eserin telifine sebep olmuştur. Çalışma konumuz olan manzume
de bunlardan biridir. Manzume, hikâyenin sonuna kadar yukarıda bahsedilen tarihi gerçekler
etrafında kurgulanmış ancak Yezid’in öldürüldüğü bölümde, bu gerçeklerin dışına çıkılarak
şiir bitirilmiştir. Zira kaynaklarda eceliyle ölen Yezid manzumede, Hz. Peygamber’i rüyasında
görüp ondan aldığı emirle Yezid’in karşısına çıkan Mehemmed el-Irâkî adlı bir tüccarın
liderliğinde ayaklanan halk tarafından öldürülmüştür. Müellifi belli olmayan bu eser, sondaki
münacatla beraber 6 bölüm ve 524 beyitten oluşmaktadır. Şiir, Eski Anadolu Türkçesinin
sade dil anlayışı ile telif edilmiştir. Metinde Arapça ve Farsça kelimeler oldukça az olup buna
karşın arkaik birçok kelime ve ek, şiirde kendine yer bulmuştur. Eserin farklı kütüphanelerden
tespit edilen 6 nüshası üzerinden tenkitli bir metni oluşturulmuştur. Bu çalışmayla Türk İslâm
edebiyatında da üzerine çok sayıda araştırma yapılmış olan “maktel”lere tenkitli bir metinle
katkıda bulunmak istenmiştir. Ayrıca makalede, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in isimlerinin
verildiği tarihten vefatlarına kadar geçen süreçteki bazı olaylar ele alınmış, bu olaylarla ilgili
yapılan değerlendirmelere yeni bir yorum getirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hz. Hasan , Hz. Hüseyin , İslami Türk Edebiyatı , Kerbelâ , Maktel

Kaynakça

• Acar, Zübeyde. Derviş Mehmed’in Maktel-i Hüseyin’i (İnceleme-Metin) Yüksek Lisans Tezi, T.C. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı Tezli Yüksek Lisans Programı, Siirt: 2023.
• Akdoğan, Eyüp. Hacı Nûreddîn Efendi ve Hüseyn’in Makteli Adlı Eseri, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları (Türk İslâm Edebiyatı) Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara: 2017.
• Akkoyun, Tuğba Erdem. Lâmi’î Maktel-i İmâm Hüseyin İnceleme-Çeviri Yazı-Sözlük, T.C. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş: 2015.
• Aksu, Ali. “Kerbelâ Literatürü”, Çeşitli Yönleriyle Kerbelâ (Tarih Bilimleri), (Edt. Doç. Dr. Âlim Yıldız), C. I, Sivas 2010: s. 341-376.
• Altun, Feyza. XIX. Yüzyılda Yazılmış Bir Maktel-i Hüseyn: Hadîka-i Şuhedâ-yı Kerbelâ (İnceleme- Metin), T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı Türk İslâm Edebiyatı Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: 2021.
• Arslan, Harun. Lami’î Çelebi Kitâb-ı Maktel-i Âl-i Resûl (Giriş-Metin-İnceleme-Sözlük-Adlar Dizini). Yüksek Lisans Tezi, T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Yeni Türk Dili Anabilim Dalı, İstanbul: 2001.
• Azimli, Mehmet. “Hz. Hüseyin İsyanının Gerekçeler Üzerine Bazı Mülahazalar”, Çeşitli Yönleriyle Kerbelâ I, Sivas: 2010, I, 262-268.
• Bayoğlu, Servet. Erenler Bahçesi (Hadîkatu’s-Su‘adâ), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996.
• Canan, İbrahim, Kütüb-i Sitte Muhtasarı Tercüme ve Şehri, Ankara: Akçağ, 1995.
• Canikli, İlyas. Hilâfet Kavramıyla İlgili Hadislerin Tetkiki, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri (Hadis) Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara:2004.
• Çelebi, İlyas, “Rüya”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ruya#1, (Erişim tarihi:13.11.2023).
• Demirel, Özlem. “Âşıkî ve Maktel-i Hüseyin’i”. Journal of Turkish Language and Literature, c. 38, sy. 38, 2012.
• Deveci, Yusuf. “Hz. Hasan’ın Hilafeti Bırakmasının Nedenleri ve Bu Süreçte Yaşanan Olaylar”. Mütalaa, 1/1, (Ağustos 2021): 1-12.
• Dilçin, Cem. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi Ölçüler - Uyak - nazım Biçimler - Söz Sanatları, Ankara: TDK Yayınları, 1995.
• Dilçin, Cem. Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları, 1983.
• Eren, Hulusi. Dârendeli Kâtipzâde Bekâyî-Maktel-i Hüseyn (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük Dizin), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara: 2014.
• Erkoçoğlu, Fatih. “Kutsal(laştırılmış) Bir Mekân: Kerbelâ (Osmanlı Hâkimiyetinin Sonuna Kadar)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14/1 (Haziran 2010): 277- 320.
• Eroğlu, Süleyman. “Yahya Bin Bahşî ve Maktel-i Hüseyn’i”, Çeşitli Yönleriyle Kerbelâ (Edebiyat) II, Sivas: 2010, I, 43-59.
• Esir, Hasan Ali. XV. Yüzyılda Muhammed Tarafından Yazılan Manzum Sîret’in Nüshaları-I, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (41), (2019): s. 63-88. https://doi. org/10.21497/sefad.586584
• Fığlalı Ethem Ruhi. “Hâricîler”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ hariciler#1, 1997, (Erişim Tarihi: 07.12.2023).
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Ali”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ali#1, 1989, (Erişim Tarihi: 11.10.2023).
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hasan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ hasan,1997, (Erişim Tarihi: 06.12.2023).
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hüseyin”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ huseyin#1, 1998, (Erişim tarihi:19.10.2023).
• Gülsevin, Gürer. Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: TDK Yayınları, 2007.
• Gülsüm, Mehmet Akif. Yahyâ Bin Bahşî’nin Maktel-i Hüseyn Adlı Mesnevisi (İnceleme-Metin), T.C. Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale: 2019.
• Güngör, Şeyma. “Maktel”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/maktel, (Erişim tarihi: 11.11.2023).
• Gürbüz, Hulusi. Kitab-ı Kerbelâ (İnceleme- Metin- Dizin), T.C. Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı yüksek Lisans Tezi, İstanbul: 2014.
• Hançabay, Halil İbrahim. “Tarihi Rivayetlere Göre Hz. Hasan’ın Halifeliği”, İslâmi İlimler Dergisi, Yıl 14, Cilt 14, Sayı 2, (Güz 2019): 227-255.
• İmam Suyutî, el-Camiu’s-Sâgir tercümesi Birinci Cilt (Ter. Seyit Avcı), Konya: Serhat Kitabevi, 2013.
• İmam Suyutî, el-Camiu’s-Sâgir tercümesi İkinci Cilt (Ter. Seyit Avcı), Konya: Serhat Kitabevi, 2014.
• İpekten, Haluk. Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015. Kaçalin, Mustafa Sinan. Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, Ankara: TDK Yayınları, 2019.
• Kapar, Mehmet Ali. “Hz. Hasan’ın Halifeliği Ve Hasan-Muaviye Andlaşması”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 7, sy. 7, 1997: 67-80.
• Kaplan, Mehmet. Şiir Tahlilleri - 1 Tanzimat’tan Cumhuriyete, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1997.
• Karataş, Saliha. Kastamonulu Şâzi’nin Maktel-i Hüseyn’i Üzerine Tahlil ve İnceleme, T.C. Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: 2012.
• Keleş, Ahmet. “Apokaliptik Hadis Edebiyatı ve Problemleri: ‘Hilafet benden sonra otuz senedir.’ Hadisi Örneği”, İstem, Yıl:4, Sayı:7, 2006: s. 37-54.
• Kılıç, Ünal. “Hz. Hasan’ın Zehirlenerek Öldürüldüğü İddiaları Üzerine Bir Değerlendirme”, İstem, Yıl:13 Sap:26, (2015): s. 1-15.
• Kılıç, Ünal. “Kerbelâ Vakası (Tarihi Süreç)”, Çeşitli Yönleriyle Kerbelâ (Tarih Bilimleri), (Edt. Doç. Dr. Âlim Yıldız), C. I, Sivas, (2010): s. 15-48.
• Kılıç, Ünal. Yezid b. Muaviye, T.C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslâm Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi, Konya: 1999.
• Köksal, Mehmet Fatih. Eski Türk Edebiyatında Tenkit ve Teori, İstanbul: Kesit Yayınları, 2012.
• Kur’an-ı Kerim Meâli, (Hzl. Halil Altuntaş ve Muzaffer Şahin). Ankara: DİB Yayınları, 2009.
• Kurtuluş, Rıza. “Kerbelâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ kerbela#2 , 2022, (Erişim Tarihi: 06.12.2023).
• Menteş, Jale Zümrüt. Kemterî İbrahim Maktel-i İmam Hüseyin İnceleme-Çeviri Yazı-Sözlük, T.C. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş: 2013.
• Muallim Naci, Lûgat-ı Nâci, İstanbul: Çağrı Yay., 1987.
• Öz, Mustafa. “Kerbelâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/kerbela#1, 2022, (Erişim Tarihi: 06.12.2023).
• Özçelik, Kenan. Yûsuf-ı Meddâh ve Maktel-i Hüseyn (İnceleme-Metin-Sözlük), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları (Türk İslâm Edebiyatı) Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: 2008.
• Özil, Sibel. Süleymaniye Kütüphanesinde Bulunan Bir Maktel-i Âl-i Resûl (Hacı Mahmud Efendi, NR. 4724), T.C. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk İslâm Edebiyatı Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: 2018.
• Özkan, Mustafa. “Kerbelâ’dan önce Hz. Hüseyin’i doğru anlamak”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/I-II yıl: 1 cilt: 1 sayı: 1-2, (2010):87-109.
• Paçacıoğlu, Burhan. VIII-XVI Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı, Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2006.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara: Akçağ, 1995.
• Parlatır, İsmail. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Yargı Yayınevi, 2012.
• Sarıcık, Murat. Sorularla Hz. Hasan, Isparta: Hilafet Ofset Matbaası, 2018.
• Sarıcık, Murat. Sorularla Muaviye, Isparta: Hilafet Ofset Matbaası, 2019
• Sürücü, Yasemin. Hacı Nûreddin’in Vâkı’a-yı Deşt-i Kerbelâ/ Hüseyin’in Makteli Mesnevîsi (Metin-İnceleme), T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: 2018.
• Söylemez, M. Mahfuz. “Hz. Hasan’ın Hilafeti Muaviye’ye Devrinin Arka Planı Arka Planı”, Journal Of Islamıc Research, Vol: 14., NO: 3-4., (2001): 456-468.
• Şemsettin Sami. Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları,1995.
• Timurtaş, Faruk Kadri. III Osmanlı Türkçesi Grameri Eski Yazı ve İmla-Arapça-Farsça-Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul: Alfa basım Yayım Dağıtım, 1999.
• Türkoğlu. Serkan. Bekâî Kitâb-ı Kerbelâ (İnceleme-Tenkitli Metin), T.C. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Erzurum: 2012
• Uludağ, Süleyman, “Rüya”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ ruya#2-tasavvuf (Erişim tarihi:13.11.2023).
• Uzun, Mustafa İsmet. “Kerbelâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ kerbela#3-turk-edebiyatinda-kerbela, 2022, (Erişim Tarihi: 06.12.2023).
• Üzüm, İlyas. “Hüseyin”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/huseyin#2- literatur, 1998, (Erişim Tarihi: 19.10.2023).
• Yılmaz, Mehmet. Kültürümüzde Ayet ve Hadisler (Ansiklopedik Sözlüğü), İstanbul: Kesit Yayınları, 2013