BABA MANSUR’UN MENKIBELERİNİN İKİLİ KARŞIT YAPILAR ODAĞINDA İNCELENMESİ

Yıl 2025, Sayı: 116, 135 - 150, 18.12.2025

Didem Gülçin Erdem Kük

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1610036

Öz

Baba Mansur, Ahmet Yesevî’nin ilk halifesi olarak anılan ve Anadolu’nun kolonizasyonu sürecinde pay sahibi olan Alevi erenleri arasında yer alır. Ocak sistemi merkezli bir yapı arz eden Alevi inancında, Baba Mansur’un adını taşıyan ocağın hiyerarşik konumu, kerametleri ve mensubu olduğu soy dolayısıyla yukarıdadır. Baba Mansur, keramet motifleri bakımından oldukça zengin olan çok sayıda anlatmanın öznesi konumundadır. Menkıbe başlığı altında değerlendirilen bu anlatmaların büyük çoğunluğunun ikili karşıt yapılar üzerine kurulu olduğu tespit edilmiştir. Bu çalışmada, hakkında yapılmış bilimsel çalışma sayısı oldukça az olan Baba Mansur’un ikili karşıt yapılar bakımından zengin menkıbelerinin ele alınıp değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Bu doğrultuda, ilk aşamada Alevi inanç dairesi bağlamında velayet sahibi olarak işaretlenen Baba Mansur’un tarihî ve menkıbevi kişiliği hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra, çalışmanın teorik zeminini inşa etmek amacıyla ikili karşıtlık kavramı açıklanmıştır. Çalışmanın sonraki adımında, Baba Mansur’un sözlü kültür ortamı içerisinde dolaşımda olup yazılı kültür ortamına aktarılmış olan menkıbeleri, ikili karşıt yapılar odağında mercek altına alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Halkbilimi , Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları , Menkıbe , İkili KArşıtlık , Baba Mansur

AN ANALYSIS OF BABA MANSUR’S HAGIOGRAPHY FOCUSED ON DUAL OPPOSITE STRUCTURES

Öz

Baba Mansur is among the Alevi saints who are remembered as the first caliph of Ahmet Yesevi and who had a share in the colonization process of Anatolia. In the Alevi belief system, which has a structure centered on the ocak system, the hierarchical position of the ocak named after Baba Mansur is at the top due to his miracles and the lineage he belongs to. Baba Mansur is the subject of many narratives that are rich in miracle motifs. It has been determined that the majority of these narratives evaluated under the title of hagiography are based on binary opposition structures. This study aims to examine and evaluate the hagiography of Baba Mansur, who has very few scientific studies on him, and which are rich in terms of binary oppositional structures. In this context, in the first stage, information was given about the historical and legendary personality of Baba Mansur, who was marked as the holder of sainthood in the context of the Alevi faith circle. Then, the concept of binary opposition is explained in order to build the theoretical basis of the study. In the next step of the study, the hagıography of Baba Mansur, which were circulated in the oral culture environment and transferred to the written culture environment, were examined with the focus of binary oppositional structures.

Anahtar Kelimeler

Folklore , Alevism-Bektashism Research , Hagiography , Binary Opposition , Baba Mansur

Kaynakça

• Akın, Bülent. “Alevi-Bektaşi İnancında “Taş / Kaya / Duvar Yürütme” Keramet Motifi Etrafında Oluşan Anlatılar Üzerine Bir Anlam Çözümlemesi”, Ritüelleri ve Anlatılarıyla Kutsal Mekanlar Güneydoğu Anadolu Bölgesi Örneği-I, Ed. Bülent Akın, 73- 115, Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2020.
• Alptekin, Ali Berat. Efsane ve Motifleri Üzerine, Ankara: Akçay Yayınları, 2014.
• Arıkan, Seda. “Türkçede İkili Karşıtlık Kavramları Olarak Erdem ve Kusur”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7/1: 592-606, 2018.
• Aylanç, Mihrican. “Memduh Şevket Esendal’ın “Hırsız-Polis” Öyküsünün İkili Karşıt Yapılar Açısından İncelenmesi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 59: 115-125, 2017.
• Birdoğan, Nejat. Anadolu ve Balkanlar’da Alevi Yerleşmesi, İstanbul: Mozaik Yayınları, 1995.
• Bruinessen, Martin van. “Haji Bektash, Sultan Sahak, Shah Mina Sahib and Various Avatars of a Running Wall.” Turcica XXI-XXIII, 55-69, 1991.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayınları, 2005.
• Çelik, Bedriye Deniz. “Tunceli Yöresi Aleviliğinde Ocaklar”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı, Malatya, 2019.
• Dundes, Alan. “Mitte İkili Karşıtlık: Geçmişe Bakışta Propp / Levi-Strauss Tartışması”, Çev. Selcan Gürçayır, Millî Folklor, 69: 110-117, 2006.
• Durbilmez, Bayram. Gelenekli Türk Anlatıları-1, İstanbul: Ötüken Neşriyat Yayınları, 2017.
• Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş, Çev. L. Arslan Özcan, İstanbul: Alfa Basım Yayın Dağıtım, 2017.
• Ersal, Mehmet. Alevilik -Kavramlar ve Ocak Sistemi Çubuk Havzası Örneği-, Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2016.
• Gölpınarlı, Abdülbâki (Haz.). Vilâyet-Nâme / Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Betâş-ı Veli, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1995.
• Gülten, Sadullah. “Baba Mansur’dan Şeyh Harun’a: Bir Alevi Ocağının Tarihsel Kökenine Dair Bazı Gözlemler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S. 63: 139-150, 2012.
• Güzel, Abdurrahman. Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı El Kitabı, Ankara: Akçağ Yayınları, 2014.
• Güzel, Abdurrahman. Abdal Mûsa Velâyetnâmesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Koç, Almira. “Baba Mansur Ocağı Anlatıları: Tunceli Örneği”, Uluslararası Toplum ve Kültür Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ed. Mustafa Aça, Çanakkale: TOKÜAD Yayınları, 2019. Koçak, Yunus. Baba Mansur ve Makalatı Lütfiye’si, Ankara: Dorlion Yayınları, 2019.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1977.
• Köse, Serkan. Türk Destanlarında Kaos ve Kozmos, Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları, 2021.
• Kula, Onur Bilge. Dil Felsefesi Edebiyat Kuramı I, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
• Levi-Strauss, Claude. Mit ve Anlam, Çev. Gökhan Yavuz Demir, İstanbul: İthaki Yayınları, 2013.
• Lye, John. “Yapısalcılığın Bazı Ögeleri ve Edebiyat Teorisine Uygulanması”, Çev. Adem Çalışkan, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.4, S. 17: 632-639, 2011
• Nar, Mehmet Şükrü. “Yapısalcılık Kavramına Antropolojik Bir Yaklaşım: Lévi Strauss ve Yapısalcılık”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Antropoloji Dergisi, 27: 29-49, 2014.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri, İstanbul: Enderun Kitabevi Yayınları, 1983.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
• Piaget, Jean. Yapısalcılık, Çev. Füsun Akatlı, İstanbul: Dost Kitabevi Yayınları, 1982.
• Polat, Mustafa. “Mazgirt ve Yöresi Tarihi (İdari, Kültürel ve Sosyal Yönleriyle)”, Yayımlanmamış Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Tarih Bölümü, Elâzığ, 1989.
• Saltık, Veli. “Tunceli’de Alevi Ocakları”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 52: 145-177, 2009.
• Yaman, Ali (2006). Kızılbaş Alevi Ocakları, Ankara: Elips Kitap, 2006. İnternet Kaynakları
• URL 1: “Menkıbe”, TDK Güncel Türkçe Sözlük, https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 09.06.2024)