TÜRK KÜLTÜRÜNDE GÖK KAVRAMI (TÜRKİYE TÜRKÇESİ VE KIRGIZCA DİL ÖRNEKLERİ)

Yıl 2025, Sayı: 116, 339 - 364, 18.12.2025

Serdar Dağıstan , Doolotbek Eshkenov

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1718231

Öz

Bu çalışma, Türk kültüründe gök kavramının kozmik ve kutsal boyutlarını; Türkiye
Türkçesi ile Kırgızcadaki dilsel kullanımlar ve kültürel yansımalar üzerinden karşılaştırmalı
biçimde inceler. Amaç, gök/gök-mavi renk alanının tarihî arka planla beslenen dilsel-kültürel
sürekliliğini ve güncel kullanımdaki izdüşümlerini görünür kılmaktır. Kapsam dâhilinde
kavramın ontolojisi, anlam alanı, renk simgeciliği ve etimolojik arka planı ele alınmış; her
iki lehçede gök ile ilişkili söz varlığının yapı özellikleri, kavram alanları ve kalıplaşmış dil
birimleri (deyimler, atasözleri) incelenmiştir. Veriler, açıklamalı sözlükler, ulusal atasözü
koleksiyonları ve deyim sözlükleri/derlemlerinden tarama-fişleme yoluyla derlenmiş; yöntem
olarak betimleyici-karşılaştırmalı çözümleme ve kavramsal/semantik alan analizi izlenmiştir.
Analizde örnek seçimi, anlam alanı temsiliyeti, işlevsel çeşitlilik ve varyantların dâhil edilme
ölçütleri açıkça belirlenerek yapılmış; eşzamanlı gözlemler tarihsel kayıtlarla doğrulanmıştır.
Bulgular, her iki dilde de gök unsurunun kalıp sözlerde belirgin biçimde baskın olduğunu;
mavi adının ise görece sınırlı ve çoğu kez somut nesnelere bağlı kullanımlarla ortaya
çıktığını göstermektedir. Atasözlerinde gök-yer karşıtlığı ve “yukarıda olma” kavrayışı, değer
hiyerarşisini kuran bir eksen olarak işlerken; deyimlerde göğe atıf çoğunlukla aşkınlık ve
enginlik çağrışımları üretir. Mimari ve sanat bağlamından seçilen örnekler (gök kubbe yorumu,
kubbe içi yıldız kompozisyonları ve lâcivert-firuze renk düzeni), dilde tespit edilen simgesel
örgünün görsel-mekânsal düzlemde de sürdüğünü teyit eder ve bulguları bağlamsallaştırır.
Paralellikler, ortak tarihî-kültürel mirasın dil yoluyla taşındığını; farklılaşmalar ise coğrafya,
yaşam biçimi ve yerel inançların etkisini işaret eder. Buna ek olarak, çalışma, kalıplaşmış dil
birimleri ile mimari-ikonografik göstergeleri birlikte okuyarak renk-mekân-inanç ilişkisini
çözümlemede bütünleştirici bir analitik mercek sunmaktadır. Çalışmanın özgün katkısı, bu kanıt
türlerini ortak bir karşılaştırmalı çerçevede birleştirerek ampirik temelli, tutarlı ve kapsamlı bir
açıklama sunmasıdır; önerilen yaklaşım, kültür dilbilimi, renk anlambilimi, kültürel semiyotik
ve mimari ikonografi çalışmalarına aktarılabilir bir yöntem sağlar ve sözlükbilim ile derlem
etiketleme kararlarına uygulanabilir ilkeler sunar.

Anahtar Kelimeler

Türk kültürü , gök (mavi) , renk , Türkiye Türkçesi , Kırgızca

THE CONCEPT OF GÖK ‘SKY-BLUE’ IN TURKIC CULTURE (EXAMPLES FROM TURKISH AND KYRGYZ LANGUAGES)

Öz

This study examines the cosmic and sacral dimensions of the concept of gök (“sky/blue”)
in Turkic culture through a comparative analysis of its linguistic uses and cultural reflections in
Turkish and in Kyrgyz. The aim is to demonstrate the historically grounded linguistic–cultural
continuity of the sky/sky-blue color domain and its projections in contemporary usage. Within
this scope, the ontology, semantic field, color symbolism, and etymological background of
the concept are addressed; in both varieties, the structural properties, conceptual domains, and
formulaic linguistic units (idioms, proverbs) related to gök are analyzed. The data were compiled
through a survey and excerpting from explanatory dictionaries, national proverb collections,
and idiom dictionaries/corpora; methodologically, the study employs descriptive–comparative
analysis and conceptual/semantic field analysis. In the analysis, sampling was conducted with
explicitly specified inclusion criteria regarding semantic-field representativeness, functional
variety, and variants; contemporary observations were verified against historical records. The
findings show that gök is markedly dominant in formulaic expressions across both languages,
whereas mavi (“blue”) is comparatively limited and most often tied to concrete referents. In
proverbs, the sky–earth polarity and the notion of “being above” function as an axis structuring
value hierarchies; in idioms, references to the sky predominantly evoke transcendence and
vastness. Selected examples from architecture and art (the sky-dome interpretation, innerdome
star compositions, and the navy–turquoise palette) corroborate that the symbolic network
identified in language persists in the visual–spatial register and contextualize the findings.
Parallels indicate that a shared historical–cultural heritage is transmitted through language,
whereas divergences point to the effects of geography, ways of life, and local beliefs. In addition,
by reading formulaic linguistic units together with architectural–iconographic indicators, the
study offers an integrative lens for analyzing the color–space–belief relationship. The original
contribution lies in combining these lines of evidence within a shared comparative framework to
provide an empirically grounded, coherent, and comprehensive account; the proposed approach
provides a transferable method for research in cultural linguistics, color semantics, cultural
semiotics, and architectural iconography, and offers actionable principles for lexicography and
corpus tagging.

Anahtar Kelimeler

Turkic culture , gök (sky blue) , color , Turkish , Kyrgyz

Kaynakça

• Akman, Hami. “*Kö- Fiilinin Türevleri Üzerine”. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi 13/2 (2023), 78-94. https://doi.org/10.55024/buyasambid.1329624
• Akmataliyev, Abdıldacan. Baldarga arnalgan salt cana ırım-cırımdar. Bişkek, 2000.
• Aksan, Doğan. Türkçenin Zenginlikleri, İncelikleri. Bilgi Yayınevi, 2005.
• Aksoy, Ömer Asım. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I: Atasözleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp, 1988a.
• Aksoy, Ömer Asım. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II: Deyimler Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp, 1988b.
• Albayrak, Nurettin. Türkiye Türkçesinde Atasözleri. İstanbul: Kapı Yayınları, 2009.
• Arslan, Meryem - Saliev, Meder. “Kırgız Türkçesi̇ ve Türki̇ye Türkçesi̇ndeki̇ Renk Adları Üzeri̇ne”. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 3/1 (2020), 17-30.
• Babatürk, Leyla. “Rusça ve Türkçe Deyimlerde Renk Adları”. Dil Araştırmaları 17/32 (2023), 203-217. https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1244166
• Balıkçı, Şakire. “Dünden Bugüne Türklerde Renkler”. Folklor Akademi Dergisi 3/2 (2020), 264-294.
• Bayat, Fuzûlî. Türk Mitolojik Sistemi. 2. Baskı. Ankara: Ötüken Yayınları, 2007.
• Bayraktar, Nesrin. “Kara ve Siyah Renk Adlarının Türkçedeki Kavram ve Anlam Boyutu Üzerine”. Dil Dergisi 126 (2004), 56-76.
• Bayraktar, Nesrin. “Kavram ve Anlam Boyutunda Al, Kırmızı ve Kızıl”. International Journal of Central Asian Studies Mustafa Canpolat Armağanı 10/1 (2005), 145-165.
• Bayraktar, Nesrin. “Kavram ve Anlam Boyutunda Sarı ve Tonları”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Prof.Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı 20/1 (2006a), 209-218.
• Bayraktar, Nesrin. “Kavram ve Anlam Boyutunda Türkçede Ak ve Beyaz”. Dilbilim, Dil Öğretimi ve Çeviribilim Yazıları I-II. 35-50. Ankara: Pegem-A Yayıncılık, 2006b.
• Bayraktar, Nesrin. “Boz ve Kır Renk Adlarının Kavram, Anlam ve Biçim Boyutu Üzerine”. International Central Asian Studies, Articles on Turkology Festschrift to Commemorate the 80th Anniversary of Prof.Dr. Talat Tekin’s Birth 13 (2009), 101-121.
• Bayraktar, Nesrin. “Türkçede Renk Adlarıyla Özel Ad Yapımı”. Journal of Language and Linguistic Studies 9/2 (2013), 95-114.
• Bayraktar, Nesrin. “Türkçe Yeşil Renk Adının Biçim, Anlam ve Kavram Alanına Tarihsel Bir Bakış”. Journal of Language and Linguistic Studies 10/1 (2014a), 179-193.
• Bayraktar, Nesrin. “Türkçede Kişi Adlarında Renk Adları”. Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi VI/1 (2014b), 1-15.
• Bayraktar, Nesrin. “Gök Renk Adının Kavram ve Anlam Alanları”. Renk Kitabı. ed. Emine Gürsoy Naskali. 147-166. 643. İstanbul: Kitabevi, 1. baskı, 2017a
• Bayraktar, Nesrin. “Türkçede Renk Adlarında Ödünçlemeler”. Renk Kitabı. ed. Emine Gürsoy Naskali. 231-240. 643. İstanbul: Kitabevi, 1. baskı, 2017b.
• Bayraktar, Nesrin. “Türkiye Türkçesinde Biçim, Anlam ve Kavram Boyutunda Mavi”. Renk Kitabı. ed. Emine Gürsoy Naskali. 167-176. 643. İstanbul: Kitabevi, 1. baskı, 2017c.
• Bayram, Süleyman. Türk Halı ve Kilimlerinde Renk Anlamları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2003.
• Berlin, Brent - Kay, Paul. Basic Color Terms: Their Universality and Evolution. Berkeley: The University of California Press, 1969.
• Çağatay, Saadet. Türk Lehçeleri Örnekleri (VIII. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Kadar Yazı Dili). Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları, 1963.
• Çelik, Fatih. “Kırgız Kültüründe ‘Ak’ Rengi̇ni̇n Kavramlaşması ve Anlam Alanları”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi 9/4 (2020), 1395-1410.
• Çetinkaya Karakoyun, Ülkü. “Renk Adlarının ‘Çokluk’ Anlamı Bağlamında Gök / Gömgök Örneği”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 64/2 (2024), 1607- 1626. https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2024.64.2.27
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. Dördüncü Basım. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2011.
• Çürük, Yasemin. “Türk Dilinde Renk Adları ve Renk Adlarına Gelen Ekler”. Renk Kitabı. ed. Emine Gürsoy Naskali. 201-230. 643. İstanbul: Kitabevi, 1. baskı, 2017.
• Doğan, Nuh. “Türki̇ye Türkçesi̇ Söz Varlığının Yeni̇ Renkleri̇: Ad Bi̇li̇msel Bi̇r İnceleme”. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 7 (2015), 12-37.
• DTS. – Drevnetyurkskiy slovar’. ed. V.M. Nadelyayev vd. Leningrad: Nauka, Akademiya nauk SSSR, İnstitut yazıkoznaniya, 1969.
• EDAL. – Starostin, S.A, Dybo, A.V, Mudrak, O.A. Etymological Dictionary of the Altaic Languages. ed. Denis Sinor - Nicola di Cosmo. Leiden-Boston: Brill, 2003.
• Eminoğlu, Hatice. Türkçede Renkler Sözlüğü. Beşevler, Ankara: Gazi Kitabevi, 2014.
• Gabain, Annemarie von. “Vom Sinn Symbolischer Farbenbezeichnung”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 15/1/3 (1962), 111-117.
• Genç, Reşat. “Türk İnanışları İle Millî Geleneklerinde Renkler ve Sarı-Kırmızı-Yeşil”. Erdem 9/27 (1997), 1075-1110.
• Gökalp, Ziya. Türk Medeniyet Tarihi-İslamiyetten Evvel Türk Medeniyeti, İslamiyetten Evvel Türk Dini 1. Kitap. İstanbul: Türk Kültürü Yayını, 1974.
• Gökbayır, Tuğba - Gökbayır, Mehmetcan. “Çağdaş Türk Lehçeleri̇nde Renk Adlarından Türeti̇len İsi̇mler ve Kullanım Alanları”. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 7/4 (2024), 317-336. https://doi.org/10.59182/tudad.1515782
• Güray, Cenk. “Devirsel İbadet Modelleri Olarak Semah-Semâ Uygulamalarının Tarihsel Kökenleri”. Türk Kültürü ve HACI BEKTAŞ VELİ Araştırma Dergisi 87 (2018), 23-48. https://doi.org/10.31624/tkhbvd.2018.11
• Güven, Arzu Şeyda. “Türkçenin Renk Dünyası”. Journal of Turkish Studies Volume 15 Issue 2/ Volume 15 Issue 2 (2020), 1343-1358. https://doi.org/10.29228/TurkishStudies.40487
• Hamilton, James Russel. İyi ve Kötü Prens Öyküsü - Dunhuang Mağarası’nda Bulunmuş Buddhacılığa Ilişkin Uygurca El Yazması. ed. Vedat Köken. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları, 1998.
• İbragimov, Muhamed. Kırgız makal-ılakap, uçkul sözdörü. Karabalta, 2005.
• İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar. III. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü. Onaltıncı Basım, İstanbul: Ötüken, 1998.
• Kaplan, Mehmet. “Oğuz Kağan Destanı İle Dede Korkud Kitabında Eşya ve Aletler”. Jean Deny Armağanı: Mélanges Jean Deny. 135-161. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1958.
• Karaağaç, Günay. Anlambilim ve İletişim. İstanbul: Kesit Yayınları, 2013.
• Karadoğan, Ahmet. “On the Translation of the Adverbial Complement Formed by -Ip from Turkmen to Turkish”. Bilig 31 (2004), 207-218.
• Karakulak, Nigar - Yılmaz, Yakup. Renk Adları Etimolojisi. Erzurum & Kırklareli: Fenomen & RumeliYA Yayıncılık & Publishing, 2023.
• Kaymaz, Zeki. “Türkiye Türkçesi ve Ağızlarında Renk Bildiren Kelimelerin Kullanılışı ve Sistematiği”. TDAY-Belleten 1997 Türk Dili Kurumu Yayınları/774 (2000).
• Kırbaş, Gülsüm. “Tarama Sözlüğü’ndeki Renk İfade Eden Sözcüklerin Kuruluşu Üzerine / On the Constitution of Color Words in the Tarama Sözlüğü”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 60 (2023). https://doi.org/10.21563/sutad.1405516
• Kim, Andrew I. “Korean Color Terms: An Aspect of Semantic Fields and Related Phenomena”. Anthropological Linguistics 27/4 (1985), 425-436.
• Koyçumanov, Cumaş - Kadırov, Ismayıl. Makal-lakaptar, nuska sözdör, nakıl kepter, zalkar oylor. Bişkek: KR Bilim berüü akademiyası, 2012.
• KTDS. – Kırgızca-Türkçe Deyimler Sözlüğü (Hazırlayanlar: Ekrem Arıkoğlu, Cıldız Alimova, Rahat Askarova, Bilge K. Selçuk, Döölötbek Eşkenov). Ankara: Bengü, 1. Basım, 2023.
• KTS. – Kırgızca-Türkçe Sözlük (Haz. Ekrem Arıkoğlu, Cıldız Alimova, Rahat Askarova, Bilge Kağan Selçuk). Bişkek: Kırgızistan-Türkiye “Manas” Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Küçük, Esma. “Eski Türk Yazıtlarında Renkler”. Renk Kitabı. ed. Emine Gürsoy Naskali. 3-18. 643. İstanbul: Kitabevi, 1. baskı, 2017.
• Küçük, Salim. “Tarihî Türk Lehçelerinde Renk Adlandırmaları”. Journal of Turkish Studies Volume 5 Issue 1/5 (2010a), 556-577. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.1071
• Küçük, Salim. “Türkiye Türkçesinde Renk Adları ve Özellikleri”. Uluslararası Sosyal Ara tırmalar Dergisi / The Journal of International Social Research 3/10 (2010b), 420-427.
• Küçük, Salim. “Türkçeni̇n Renklere Dayalı Söz Varlığı”. Yeni Türkiye 9/55 (2013), 791-803. MEGEP. – Grafik ve Fotoğraf - Işık ve Renk Oluşumu. Ankara: MEB, 2008.
• Meskhidze, Maia. “Türk Kültüründe Renklere Genel Bir Bakış”. Filolojide Güncel Araştırmalar. 53-78. Ankara: Gece Kitaplığı, Birinci Basım, 2022.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987.
• Oruzbayeva, Bübüyna Ömürzakovna. Söz kuramı: Сogorku okuu сaylarının studentteri üçün. Bişkek: Mektep, 2000.
• Otyzbay, Zhazira. Türk kavram sisteminde renkler: VII.-XXI. yüzyıllar arası tarihsel ve çağdaş Türk lehçelerinin yazılı kaynakları esasında bir etimoloji, bilişsel anlambilimi ve kültürel dilbilimi incelemesi. Ankara: SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık Ltd. Şti, 2019.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. I. Cilt, 2. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1993.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995.
• Ögel, Semra. Anadolu’nun Selçuklu Çehresi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994.
• Özmen, Mehmet. “Türkçede Renkleri Tanımlama Sorunu”. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi 2/2 (2017), 130-150. https://doi.org/10.32321/cutad.352091
• Polat, Kemal. “Kırgız Kültürü ve Dinî Hayatında Yer-Su İnancının İzleri”. Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu, Atatürk Üniversitesi, Türkiye (2007), 837-848.
• Polat, Kemal. “Geleneksel Türk Dini İnançları”. Dinler Tarihi I-II, Ed. Mustafa Alıcı – Süleyman Turan, 79-106, İstanbul, 2018.
• Róna-Tas, András - Árpád, Berta. West Old Turkic: Turkic Loanwords in Hungarian. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2011.
• Roux, Jean-Paul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2002.
• Samatov, Kubatbek. Kırgız tilindegi öñ-tüs sözdörünün leksika-semantikalık cana stilistikalık münözdömölörü (diahronduk jana sinhronduk aspektter). Bişkek: «Biyiktik», 2003.
• Sayın Alsan, Şenay. “Gök Tanrı İnancının Türk İnanç Sisteminde Yeri ve Mimariye Yansımaları”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 17/47 (2024), 1435-1456. DOI Number: 10.12981/mahder.1455595
• Sertkaya, Osman Fikri. “Oğuz Kağan Destanı Üzerine Bazı Mülahazalar”. TDAY-Belleten, 9-27.
• Şahin, Hatice - Arzybaeva, Zhamila. “Renk Adlarının Peki̇şti̇rme İşlevi̇ne Dai̇r (Kırgız Türkçesi̇ Bağlamında)”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi 7/3 (2018), 1538-1557.
• Şi̇mşek, Pınar. “Türkçenin Anlatım Gücü Atasözlerinde Türk Mitolojisindeki ‘Gök ve Yer’ Kavramı Örneği”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 12 (2023), 774-796. https:// doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1323875
• Tanyu, Hikmet. Türklerde Taşlarla İlgili İnançlar. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1968.
• Tóth, Alfred. Hunnic-Hungarian Etymological Word List. Hague: Mikes International, 2007.
• TS. – Türkçe Sözlük: A-J. Ankara: Türk Dil Kurumu, 12. Basım, 2023a.
• TS. – Türkçe Sözlük: K-Z. Ankara: Türk Dil Kurumu, 12. Basım, 2023b.
• Tuğluk, Mehmet Emin. “Türkiye Türkçesinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında Renk Adlarıyla Oluşturulmuş Bitki Adları”. Edebî Eleştiri Dergisi 6/2 (2022), 269-296. https://doi. org/10.31465/eeder.1171395