İSLAM SONRASI TÜRK DÜŞÜNCESİNİN MİMARLARINDAN MÂTÜRÎDÎ VE YÛSUF HAS HÂCİB’TE AKLIN KONUMU

Yıl 2025, Sayı: 116, 365 - 384, 18.12.2025

Nail Karagöz , Khaiitmirza Sotvoldiev , Sultanbek Taşmatov

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1721246

Öz

Türklerin İslam’ı kabulünden sonra Türk düşüncesi İslam’ın sunduğu değerlerin etkisiyle gelişmiş ve bu etkiyle pek çok müellif yetişmiştir. 9-10. yüzyıllarda Semerkant’ta yaşamış olan Mâtürîdî ile 11. yüzyılda Balasagun’da yaşayıp eserini Kaşgar’da tamamlayan Yûsuf Has Hâcib bunlardan yalnızca ikisidir. Her iki müellif de eserlerinde sağduyunun, makulün, iyiliğin savunucusu olmuşlar, başkalarına da bu değerleri tavsiye etmişlerdir. Bu bağlamda müelliflerin akıl kavramına yaklaşımları makalenin temel konusunu oluşturmaktadır. Makale akıl kavramıyla sınırlı tutulmuş, müelliflerin akıl kavramına çeşitli açılardan yaklaşımları ele alınarak bu yaklaşımların benzer yönlerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Makalenin hazırlanmasında daha çok döküman taraması yöntemine başvurulmuş; elde edilen bulgular, metin analizi, sınıflandırma, karşılaştırma, yorumlama yoluyla değerlendirilmiştir. Sonuçta, belli başlıklar altında toplanan Mâtürîdî ve Yûsuf Has Hâcib’in akılla ilgili yaklaşımlarının büyük oranda benzerlik gösterdiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Kelâm , Türk Düşüncesi , Akıl , Mâtürîdî , Yûsuf Has Hâcib

THE POSITION OF REASON IN MĀTURĪDĪ AND YŪSUF HAS KHĀJIB, THE ARCHITECTS OF POST-ISLAMIC TURKISH THOUGHT

Öz

After the acceptance of Islam by the Turks, Turkish thought developed under the influence of the values offered by Islam and many authors were raised under this influence. Mâturîdî, who lived in Samarkand in the 9th-10th centuries, and Yûsuf Has Hâjib, who lived in Balasagun in the 11th century and completed his work in Kashgar, are only two of them. Both authors were the defenders of common sense, reasonableness and goodness in their works and recommended these values to others. In this context, the authors' approaches to the concept of reason constitute the main subject of this article. The article is limited to the concept of reason, and it is aimed to reveal the similar aspects of these approaches by discussing the authors' approaches to the concept of reason from various perspectives. In the preparation of the article, the method of document scanning was mostly used; the findings obtained were evaluated through textual analysis, classification, comparison, and interpretation. As a result, it is seen that Māturīdī and Yūsuf Has Khājib's approaches to reason, which are gathered under certain headings, are largely similar.

Anahtar Kelimeler

Theology , Turkish Thought , Reason , Māturīdī , Yūsuf Has Khājib

Kaynakça

• Abdullah Yılmaz, Hakan Gökhan Gündoğdu, Talat Kayalar, “Kutadgu Bilig’de Devlet, Toplum ve Yönetim Anlayışı”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2023), 232-246. https://doi.org/10.51290/dpusbe.1337992
• Alper, Hülya. “İmam Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İliişkisi, Aklın Önceliği ve Vahyin Gerekliliği”. Milel ve Nihal, İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 7/2 (2010), 7-29.
• Başer, Said. Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre. İstanbul: İrfan Yayınları, 2011.
• Çakan, Varis. “Yûsuf Has Hacib’in Türk Düşünce Tarihindeki Yeri”. Uluslararası Avrasya Eğitim ve Kültür Dergisi,2 (Nisan 2017), 42-47. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ijoeec/ issue/33670/373327
• Demirbilek, Salih. “Türklerde Kut Kavramı (Kutadgu Bilig Merkezli)”. Doğumunun 990. Yılında Yûsuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri, (26-27 Ekim 2009). 181-197. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları 2011.
• İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 7 /51, 1998.
• Kalberdiev, Abdilaziz. Kırgızların Dünya Tanımında Allah Anlayışı. Oş: Türkiye Diyanet Vakfı ve OşMÜ İlahiyat Fakültesi İlmi Eserleri 1, 2013.
• Karagöz, Nail. Mâtürîdî’nin Akılcılığı. Ankara: Berkan Yayınevi, 2024.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semrkandî. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. Çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 2002.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semrkandî. Kitâbü’t-Tevhîd. Thk. Bekir Topaloğlu. Ankara: İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2003.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. İstanbul: Mizan Yayınları, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi. 8, ed. Yusuf Şevki Yavuz, çev. Yunus Vehbi Yavuz, İstanbul: Ümraniye Belediye Başkanlığı, 2020.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi. 10, ed. Yusuf Şevki Yavuz, çev. Mehmet Erdoğan, İstanbul: Ümraniye Belediye Başkanlığı, 2020.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi. 2, 4, 5, 7, 12, 13, 14, ed. Yusuf Şevki Yavuz, çev. Kemal Sandıkçı, İstanbul: Ümraniye Belediye Başkanlığı, 2020.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi. 17, ed. Yusuf Şevki Yavuz, çev. Mehmet Erdoğan – Bekir Topaloğlu, İstanbul: Ümraniye Belediye Başkanlığı, 2020.
• Özcan, Hanifi. Mâtürîdî’de Bilgi Problemi. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1993.
• Şık, İsmail. “Mâtürîdî’den Farklılaşan Mâturîdîlik”. Uluğ Bir Çınar İmam Mâturîdî Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı. Haz. Ahmet Kartal. Eskişehir: 2014.
• Yusuf Has Hâcib. Kutadgu Bilig. Çev. Muzaffer Tunçel, Ankara: Gençlik Spor Yayınları, 2019.
• Yüce Kur’an ve Açıklamalı-Yorumlu Meali, çev. Abdülkadir Şener - Cemal Sofuoğlu – Mustafa Yıldırım. İzmir: Salmat Basım Yayın, 2024.