“THE ILKI TÖR – HOMELAND” MODEL: MYTHOLOGICAL-FOLKLORIC ORIGINS AND TRANSFORMATION

Yıl 2025, Sayı: 116, 427 - 446, 18.12.2025

Aiymgul Seiputanova , Zhanat Aimukhambet , Marzhan Mirazova , Akmaral Dalelbekkyzy

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1728335

Öz

Atameken, the homeland, is one of the most precious values for a human being. The sacred land, including the ancestral land, birthplace, and homeland, originates from the idea of paradise - a place where the human soul eternally resides. This notion carries a sacred meaning and has been preserved in both our cognitive and artistic memory. Over time, the perception of paradise as the "abode of the soul" has evolved, transforming into the concepts of homeland, ancestral land, and birthplace. In another aspect, it is perceived as a mystical focal point within the vast space of human existence. People regarded it as the “primeval sacred land” (Ilki Tör). Over time, humanity began to drift away from this primeval sacred land. In the worldview of the Kazakh people, a branch of the Turkic nations, there is a belief that a small fragment of the “divine light” within the human soul is transferred to the new land where they settle. That land, imbued with this sacred presence, becomes known as Töretam. The sacred space, defined by the concept of holiness, is a perception shaped by humanity’s ancient beliefs and faiths. It reflects an archetypal belief in the mystical power of certain places, objects, and locations - an understanding that has developed and endured over centuries. This belief originates from mythological narratives, finds expression in folklore, and continues to serve as a source of artistic inspiration. One of the most significant attributes of sacred space is the concept of “Ilki Tör” (Primeval Sacred Land). Considered the origin of the spirit, this notion has undergone transformation in human life, manifesting as “homeland” or "ancestral land." The motifs found in folklore serve as evidence of this transformation. In mythological narratives, this concept is often associated with the “Navel of the Earth” or other sacred places. The notion of a primordial and eternal dwelling place of the soul is evident in the transformation of this mystical world into concepts such as “ancestral land,” “homeland,” and “birthplace”. This article explores the cognitive and folkloric dimensions of the “Ilki Tör – Homeland” connection, analyzing its representations in cultural memory and literary traditions to draw meaningful conclusions.

Anahtar Kelimeler

Ilki Tör , Jeryuik (Land of Bliss) , ancestral land , sacred space , poetological model

Proje Numarası

AR22685428

“İLK TÖR VE ÖZ YURT” MODELİNİN MİTOLOJİK FOLKLORİK KAYNAKLARI VE DÖNÜŞÜMÜ

Öz

Ana yurt ve vatan insanoğlu için en önemli değerlerden biridir. Kutsal mekân sayılan ana yurt, memleket veya vatan insanoğlunun zihnindeki bulunan ruhun ebediyen kalacağı cennet kavramıyla başlamış ve kendisine özgü törensel anlamıyla bilişsel ve görsel belleğimizde korunagelmiş bir kavramdır. Olağanüstü güzel bir mekân sayılan cennet, aslında insan ruhunun başlangıçtaki bengilik yurdu olması gereken yerdir. Ruhun yurdu kabul edilen cennetin nitelikleri bilişsel evrimde dönüşüme uğrayarak ana yurt, memleket, vatan kavramlarında yeniden vücut bulmuştur. Öte yandan insanoğluna özgü yekpare uzamın sihirli ve gizemli bir noktası olarak görülmeye devam etmiştir. Dolayısıyla insanlar burayı “ilki tör” yani “ilk tör, ilk yurt” olarak tanımışlardır. Türk uluslarından biri olan Kazakların millî dünya görüşüne göre yaratıcının insan ruhundaki nuru veya o nurun küçücük parçası insanoğlunun gelip yerleştiği yere de geçmiş ve burası Töretam diye adlandırılmıştır. Bu da yüzyıllar içinde oluşup korunagelmiş, belli bir mekân, varlık ve yerde gizemli güç bulunduğunu varsayma temeline dayanan arketipik bir inanıştır. Bu inanış önce mitolojik anlatılarda, sonra da folklorik verimlerde tezahür etmiş, ardından sanatsal yaratımın kaynağına dönüşerek varlığını sürdürmüştür. Kutsal mekânın en önemli ayırt edici özelliği “ilki tör” yani “ilk yurt” kavramıdır. Ruhun kaynağı sayılan bu kavramın, insanoğlunun hayatında “öz yurt”, “ana vatan” kavramlarına dönüştüğüne folklor verimlerindeki örgeler birer örnektir. Konargöçerlerin “Tuwğan jer – altın besik / Öz yurt altın beşik.” atasözü bu önemli kavramı bütün çıplağıyla ortaya koymakta ve söz konusu ruh mekânın modeli olduğunu göstermektedir. Mitolojik anlatılarda bu tür özellikler “yer merkezi”nde veya kutsal yerlerde bulunur. Ruhun başlangıçtaki bengilik mekânı olarak olağanüstü âlemin bu dünyada “atajurt / ana yurt, tuwğan jer / öz yurt, kindik qanı tamğan jer / göbek kanı tamlayan yer” biçiminde tezahür etmesi de bunun kanıtıdır. Bu makalede söz konusu “ilki tör” ile “tuwğan jer” kavramlarının bilişsel ilişkisi ve folklorik kaynakları ele alınıp çeşitli çıkarımlar yapılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İlk tör , Jeruyıq , ana yurt , kutsal mekân , şiirsel model

Proje Numarası

AR22685428

Kaynakça

• Аmаnjоlоv, Qаsım. Dаrıyğа, SоlQız: Öleñ-jırlаr.Аlmаtı: Аtаmurа. 2003.
• Аsqаr, Älibek. MunаrTаwdı, MuzаrtŞıñdıAñsаymın.Аstаnа: Elоrdа. 2004.
• Аymuhаmbet, Jаnаt. “Türki Miyfоlоgiyası: TipоlоgiyalıqSıypаtı, ОrtаqMоtivterjäneKeyipkerler”. Türk Dünyasi, Dil ve Edebiyat Dergisi / Turkishwоrld, Jоurnalоf Language andLiteratureIssue: 43 (Bahar-Spring 2017) – ISSSN: 1301-0077 Ankara, 2017.
• Аymuhаmbet, Jаnаt. Mif, Mifоlоgiya, Miyfоpоetikа. Аstаnа: Fоliаnt, 2016.
• Bertаgаyev, Trоfim. LeksikаSоvremennıhMоngоlskihLiterаturnıhYazıkоv.Mоskvа: Nаukа. 1974. BаbаlаrSözi: Jüztоmdıq. T. 89: АñızdıqJırlаr.Аstаnа: Fоliаnt. 2012.
• Bаyımbetоvа, Rаwşаn. Türkiler DüniyetаnımınıñTildikReprezentаtsiyası (VII-IX Ğаsırlаrdаğı Türki EskertkişteriniñTiliNegizinde).FilоlоgiyaĞılımdаrınıñKаndidаtıĞılımıyDärejesin AluwÜşinDаyındаğаn DissertаtsiyasınıñAvtоreferаtı. Аlmаtı: 2008.
• Däwitov, Särsenbi (Qurast.). ОnĞаsırJırlаydı.Аlmаtı: Däwir. 2006.
• Drоbışev, Yuliy. Çelоvek i Prirоdа v KоçevıhObşçestvаhTsentrаlnоyАzii (III v. dоn.e. – XVI v. n.e.).Mоskvа: İnstitutVоstоkоvedeniya RАN, 2014.
• Düysenbayulı, Esenbay. NаrZаmаn men ZаrZаmаnPоeziyası: АsаnqаyğıdаnKerderiÄbüw bäkirgeDeyin.Jır-tоlğаuwlаr. Almatı: Reritet. 2007.
• Eliade, Mircea. Nоstаlgiyapоİstоkаm.Mоskvа: İnstitutObşçegumаnitаrnıhİssledоvаniy. 2006.
• Jumаbаyev, Mаğjаn. Şığаrmаlаrı (ÄdebiyBаsılım). 1-Tоm: Öleñder, Dаstаndаr. (Qurаst. SändibekJubаniyazоv). Аlmаtı: Jаzuwşı. 2013.
• Jumаbаyulı, Mаğjаn. ŞığаrmаlаrınıñAkаdemiyalıqTоlıqJıynаğı. Üştоmdıq. 1-Tоm. (TоmdıQurаstırıp, BаspаğаDаyındаğаndаr: K. Mаtıjаnоv, J. Rаqış, N. Särsekt.b.). Аstаnа: Türki Аkаdemiyası. 2023.
• Jurtbаy, Tursın. MäñgilikAñsаr: Zerttewler. (Ğıl. Red. DаnаgülMаhаt). Аlmаtı: Оrhоn, 2014.
• Jоldаsbekulı, Mırzаtаy. АsılArnаlаr: Zerttewler. Mаqаlаr. 1-şi Tоm.Аstаnа: Kültegin. 2012.
• Jоldаsbekоv, Mırzаtаy ve SаrtqоjаulıQаrjаwbаy. ОrhоnEskertkişteriniñTоlıqАtlаsı.Аstаnа: Kültegin. 2005.
• Keñesbаev, İsmet. QаzаqTiliniñFrаzeоlоgiyalıqSözdigi. Аlmаtı: Ğılım. 1977.
• Lоsev, Аleksey. MifоlоgiyaGrekоv i Rimlyan.Mоskvа: İzzdаtelstvоMısl. 1996.
• Mağawin, Muhtar ve Baydildayev Mardan. Ay, Zaman-ay, Zaman-ay… (BesĞasırJırlaydı. Almatı: Jazuwşı. 1991.
• Mirazova M. vd. “Poetic Model of Sacred Places. Modelo Poético de Lugares Sagrados”. Bakhtiniana, Rev. Estud.Discurso 19 (4) Oct-Dec 2024 https://doi.org/10.1590/ 2176-4573e65181 // https://www.scopus.com/record/display.uri?eid=2-s2.0-8520 7130705&origin=resultslist Nordeide, Sæbjørg Walaker. Sacred Sites and Holy Places: Exploring the Sacralization Through Time and Space. Turnhout: Brepols Publishers. 2013.
• Nurdäwletоvа, Biybаyşа. JırаwlаrPоetiykаsındаğıDüniyeniñKоntseptuwаldıqBeynesi. FilоlоgiyaĞılımdаrınıñKаndidаtıĞılımıyDärejesinAluwÜşinDаyındаğаnDissertаtsiya sınıñAvtоreferаtı.Аlmаtı, 2008.
• Оndаr, Biçen. TоpоnimiçeskiyAlоvаrTuvı. Kızıl: TuvinskоyeKnijnоyeİzdаtelstvо. 2007.
• Özdemir, Aşur (Haz. Çev.). MağjanJumabay: Seçmeler. Ankara: Spica Works Yayınları. 2024.
• Pelliot, Paul. “Neuf Notes Sur des Questions d’Asie Centrale.” T’oung Pao, Second Series. 1929. Vol.26. No.4. P. 266.
• Pоtаpоv, Leоnid. “NоvıyeDаnnıye о DrevnetyurkskоmÖtükän” SоvetskоyeVоstоkоvedeniye. № 1. 1957. S. 307.
• Qаsqаbаsоv, Seyit. Jаnаzıq.Аstаnа: Аwdаrmа. 2002.
• Qаsqаbаsоv, Seyit. Tаñdаmаlı. T. 1. QаzаqtıñHаlıqPrоzаsı. Zerttewler.Аstаnа: Fоliаnt. 2014.
• QаzаqtıñEtnоgrаfiyalıqKаtegоriyalаr, Uğımdаr Men АtаwlаrınıñDästürliJüyesi: Ensiklоpediya. 2-Tоm. Аlmаtı: RPK Slоn DPS. 2012.
• Qоndıbаy, Serikbоl. TоlıqŞığаrmаlаrJıynаğı. 1 Tоm. QаzаqMifоlоgiyasınаKirispe.Аlmаtı: Аrıs. 2008.
• Qоndıbаy, Serikbоl. АrğıQаzаqMifоlоgiyası. BirinşiKitаp.Аlmаtı: Dаyk-Press. 2004.
• Sızdıq, Rаbıyğа. QаzаqTilindegiEskilikter Men Jаñаlıqtаr.Аlmаtı: Arıs. 2009.
• Şärip, Amantay. TañğajayıoTıva. https://turkystan.kz/article/235873-ta-azhayyp-tyva Şärip, Аmаntаy. RuwhpenRämiz: MentаldıqMоdelderi.Аlmаtı: Аrnа. 2013.
• Tаtаrintsev, Bоris. TrаditsiоnnоyeMirоvоzzreniyeTyurkоvYujnоySibiri. Znаkоm i Rituаl. Nоvоsibirsk:Nаukа. 1990.