THE CONTRIBUTION OF ETIQUETTE AND RULES GIVEN IN CEMEVIS TO THE CULTURE OF LIVING TOGETHER

Yıl 2025, Sayı: 116, 287 - 306, 18.12.2025

Şaban Banaz

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1754137

Öz

The culture of living together is defined as a concept that enables individuals with different identities and affiliations to unite on the basis of citizenship and live together in social harmony. In today's societies, individuals from diverse backgrounds and experiences can live in harmony only by maintaining and developing a culture of coexistence. Sustaining this culture plays a fundamental role in ensuring social peace and stability. The concepts of etiquette and etiquette are key concepts that ensure the internal discipline and unite the Alevi and Bektashi communities. Therefore, the concepts of etiquette and etiquette occupy a significant place in the written sources of Alevism and in the collective memory of this community. Figures portrayed as leaders of the path have consistently advised adherence to etiquette and customs, and have prescribed various punishments for those who fail to comply. In this context, cemevis serve as distinguished venues where etiquette and customs are upheld in Alevism and Bektashism. These places are sometimes the narrow square where interrogation and judicial processes take place, sometimes the square of confession where individuals sacrifice themselves for the sake of the path, sometimes the square of forty where semahs are performed and teachings are demonstrated, and sometimes the square of unity where musâhiblik, that is, brotherhood in the afterlife, is confirmed. In this study, the basic values and teachings mentioned as etiquette and customs in cemevis were discussed and it was revealed how they contributed to the culture of living together. At the end of the study, which was carried out with literature review, document analysis and participant observation techniques, it was seen that the etiquette and etiquette, which are the basic teachings presented to the followers in the cemevis, have important functions in reforming people and society and directing the individual to goodness and beauty, and this issue was tried to be given through some examples and practices.

Anahtar Kelimeler

History of İslamic Sects , Alevism-Bektashism , Cemevi , Ritual , Cohabitation

CEMEVLERİNDE VERİLEN ÂDÂB VE ERKÂNIN BİRLİKTE YAŞAMA KÜLTÜRÜNE KATKISI

Öz

Birlikte yaşama kültürü, farklı kimlik ve aidiyetlere sahip bireylerin vatandaşlık temelinde birleşerek, toplumsal uyum içinde bir arada yaşamalarını sağlayan bir kavram olarak tanımlanmaktadır. Günümüz toplumlarında, farklı deneyimlerden ve geçmişlerden gelen bireylerin uyum içinde yaşayabilmesi, birlikte yaşama kültürünün yaşatılması ve geliştirilmesi ile mümkün olmaktadır. Bu kültürün sürdürülebilmesi, toplumsal barış ve istikrarın sağlanmasında temel bir rol oynamaktadır. Âdâb ve erkân kavramları Alevî ve Bektaşî yoluna mensup zümrelerin iç disiplinini sağlayan ve onları bir arada tutan anahtar kavramlardır. Bu nedenle âdâb ve erkân kavramları, Aleviliğin yazılı kaynaklarında ve bu zümrenin kolektif belleğinde geniş yer kaplamıştır. Yolun önderleri olarak gösterilen şahsiyetler âdâb ve erkâna uyulmasını her fırsatta öğütlemiş; uymayanlara ise çeşitli cezalar öngörmüşlerdir. Bu bağlamda, cemevleri, Alevîlik ve Bektaşîlikte âdâb ve erkânın yaşatıldığı güzide mekanlar olarak işlev görmektedir. Bu mekânlar kimi zaman sorgu ve yargı süreçlerinin gerçekleştirildiği yer olarak dâr meydanı, kimi zaman canların yol uğrunda kendilerini feda ettiği ikrar meydanı, kimi zaman semahların yapıldığı ve öğretilerin gösterildiği kırklar meydanı ve kimi zaman da musâhibliğin yani ahiret kardeşliğinin onaylandığı birlik meydanı olmaktadır. Bu çalışmada cemevlerinde âdâb ve erkân olarak zikredilen temel değerler ve öğretiler ele alınmış; bunların birlikte yaşama kültürüne ne gibi katkılar sağladığı ortaya koyulmuştur. Literatür taraması, doküman analizi ve katılımlı gözlem teknikleriyle gerçekleştirilen çalışmanın sonunda ise cemevlerinde taliplere sunulan temel öğretiler olan âdâb ve erkânların insanı ve toplumu ıslah eden, bireyi iyiye ve güzele yönlendiren önemli işlevlerinin olduğu görülmüş ve bu husus birtakım örnekler ve uygulamalar üzerinden verilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi , Alevîlik-Bektaşîlik , Cemevi , Erkân , Birlite yaşama

Etik Beyan

Bu çalışma için Etik kurul izni gerekmemektedir.

Teşekkür

Dergi yayın kurulunun saygı değer tüm üyelerine yapacakları emekleri için teşekkür ediyorum

Kaynakça

• Avcı, Ali Haydar. Pir Sultan Abdal ve Bütün Deyişleri. Ankara: La Kitap Yayınları, 2016.
• Ayengin, Tevhid. “Rükün”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 35/286-287. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Aygün, Esma. Türkiye’de Öteki Kavramı ve Birlikte Yaşama Kültürü: Alevi-Sünni İlişkileri. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Aytekin, Sefer. Buyruk. Ankara: Emek Matbaası, 1958.
• Bakırcıoğlu, N. Ziya. Yunus Emre Divanı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2025.
• Banaz, Şaban. “Alevî ve Bektaşî Geleneğinde Dâr Merkezli Kavram ve Pratikler”. Sosyal Bilimler Araştırmaları dergisi, 19/ 2 (2024), 196-210.
• Banaz, Şaban. “Pir Sultan Abdal Derneği Tokat Şubesi’nin Kuruluşu, Faaliyetleri, Sorunları ve Beklentileri”. e Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi, 7/3 (Haziran 2024), 3-31.
• Başgöz, İlhan. Yunus Emre. Ankara: Çağdaş Matbaacılık ve Yayıncılık, 1999.
• Birdoğan, Nejat. Şah İsmail Hatai (Yaşamı ve Yapıtları). İstanbul: Kaynak Yayınları, 2001.
• Bisâtî. Şeyh Sâfi Buyruğu Menâkibu’l- Esrar Behcetü’l-Ahrâr. nşr. Ahmet Taşğın. Konya: Çizgi Yayınları, 2013.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Bir Bilim Dalı Olarak İslam Mezhepleri Tarihi ile İlgili Metodolojik Problemler”. İslami İlimlerde Metodoloji: Usûl Meselesi 1. 441-491. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Basın ve Yayıncılık, 1997.
• Coşkun, Nilgün Cıblak. “Anadolu Alevilerinde Cemler ve Bu Cemlerin Sosyokültürel Hayattaki İşlevleri”. Folklor/Edebiyat Dergisi, 20/ 78 (2014), 9-28.
• Düzgün, Mustafa. “Alevilik’de Yol-Edeb-Erkân”. Uluslararası Geçmişten Geleceğe Alevilik Sempozyumu Bildiler Kitabı. Ankara: Alevi İnanç Birliği Yayınları, 2018.
• Ergun, Sadettin Nüzhet. Bektaşi Şairleri ve Nefesleri. İstanbul: Maarif Kitaphanesi, 1955.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Türkiye’de Alevîlik Bektaşîlik. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2006.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî: Vilâyetnâme. İstanbul: Derin Yayınları, 1958.
• Gölpınarlı Abdulbaki- Boratav, Pertev Naili. Pir Sultan Abdal. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2010.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. Alevî-Bektâşî Nefesleri. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1963.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılap Yayınları, 2004.
• Gül, İbrahim. “Bir Sosyal Sistem Olarak Alevilik”. Hünkâr Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 1/1 (2014), 67-82.
• Güzel, Abdurrahman. Hacı Bektaş Velî ve Makâlât. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
• Güzel, Abdurrahman. Kaygusuz Abdal. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
• İsfehânî, Ragıp. Müfredât: Kur’an Kavramları Sözlüğü. İstanbul: Pınar Yayınları, 2018.
• Kaplan, Doğan. Yazılı Kaynaklarına Göre Alevîlik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Karaca, Mehmet. “Farklılaşma, Bütünleşme ve Birlikte Yaşama Üzerine”. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 18 (2012), 226-238.
• Keskin, Yahya Mustafa. “Günümüz Kent Koşullarında Alevi Geleneğin Aktarımında Birlik Cemlerinin Yeri ve Fonksiyonları”. Ekev Akademi Dergisi, 12/37 (2008), 88-97.
• Kılıç, Filiz-Bülbül, Tuncay. Demir Baba Velâyetnâmesi. Ankara: Grafiker Yayınları, 2011.
• Kunduracı, Nevzat. “İslam Medeniyetinde Birlikte Yaşama Kültürü”. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 15/34 (2015), 61-88.
• Metin, Süleyman. Anadolu Alevi/Bektaşi Erkân-Nâmesi. İstanbul: Kayhan Matbaası, 2014.
• Noyan, Bedri. “Bektaşi ve Alevilerde Hukuk Düzeni (Düşkünlük)”. I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri. Ankara: DSİ Basım ve Foto-Film İşletme Müdürlüğü Matbaası, 1976.
• Onat, Hasan-Kutlu, Sönmez. İslam Bilimlerinde Yöntem. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Özcan, Hüseyin.“Alevî-Bektaşî Şiirinde Âdâb ve Erkân”. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu, haz. Sempozyum Düzenleme Kurulu. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2005.
• Özçiçek, Zeynep Ateş. Birlikte Yaşama Kültürü ve Felsefesi. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Özdemir, Ali Rıza. “Alevi-Bektaşi Yolunda Anlam ve Özellikleriyle Erkan Kavramı”. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 19/37 (2021), 111-130.
• Özmen, İsmail. Alevî-Bektaşî Şiirleri Antolojisi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Paçacı, İbrahim. “Rükn”. Dini Kavramlar Sözlüğü. ed. İsmail Karagöz. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2010.
• Rençber, Fevzi. Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevilikte Cem ve Cemevleri. Mardin: Mardin Sesi Gazetecilik ve Matbaacılık, 2018.
• Soyyer, A. Yılmaz. Hünkâr Ansiklopedik Bektaşilik Sözlüğü. İstanbul: Post Yayın Dağıtım, 2019.
• Şah İsmail. Hatâyî Divanı. nşr. Muhsin Macit. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Taşğın, Ahmet. “Şeyh Sâfi Menâkıbı ve Buyruklar”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 33 (2005), 441-458.
• Turhan, Mümtaz. Kültür Değişmeleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972.
• Uludağ, Süleyman. Dört Kapı Kırk Eşik. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• Üçer, Cenksu, Tokat Yöresinde Geleneksel Alevilik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
• Üçer, Cenksu. Tekke, Zâviye, Dergâhtan Cemevine Alevî Nitelemeli Ocak ve Gruplarda Âdâb ve Erkânın İcra Edildiği Mekânlar. Ankara: Nobel Yayınları, 2024.
• Üçer, Cenksu. “Geleneksel Alevilikte İbadet Hayatı, Bazı Âdab ve Erkân”. Anadolu’da Aleviliğin Dünü ve Bugünü, ed. Halil İbrahim Bulut. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Üçer, Cenksu. Alevîlikte Musâhiblik. Ankara: Araştırma Yayınları, 2011.
• Üzüm, İlyas. Günümüz Aleviliği. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Üzüm, İlyas. Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevîlik. İstanbul: İsam Yayınları, 2008.
• Vaktidolu, Ali Adil Atalay. Alevilik (Alevilikte Cem, Görgü, Sorgu, Musahiplik, Düşkünlük, Semah). İstanbul: Can Yayınları, 2011.
• Yesevi, Hoca Ahmet. Divan-ı Hikmet. çev. Hayati Bice. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Yıldırım, Ali. Alevi Hukuku ve Düşkünlük. İstanbul: Doruk Yayınları, 2010.
• Yıldırım, Rıza. Menâkıb-ı Evliya (Buyruk). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Yıldız, Harun. Anadolu Aleviliği (Amasya Yöresi Bağlamında Bir İnceleme). Ankara: Araştırma Yayınları, 2004.
• Yılmaz, Hüseyin. “Medine Sözleşmesi Bağlamında Birlikte Yaşama Kültürü”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 25/1 (2021), 239-258.
• Yörükan, Yusuf Ziya. Alevî Bektaşî Tahtacı Nefesleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2011.
• Yörükan, Yusuf Ziya. Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006