YENİÇERİLİK-BEKTAŞİLİK İLİŞKİLERİ VE YENİÇERİ İSYANLARINDA BEKTAŞİLER

Yıl 2015, Sayı: 73, 173 - 202, 14.04.2015

Fahri Maden

Öz

Yeniçeri-Bektaşi ilişkilerinin ne zaman ve nasıl başladığı konusu hala tartışmalıdır. İlk Osmanlı askeri birlikleri üzerinde Ahiliğin kesin bir etkisinin bulunduğu bilinmekle birlikte Hacı Bektaş Veli kültü’nün ocağın kuruluşundan itibaren Yeniçeriler arasında yayıldığı da vakıadır. Dönemin canlı şahitlerinden Aşıkpaşazâde, Hacı Bektaş Veli’nin Osmanlı hükümdarları ile görüştüğü fikrine karşı çıkarken Yeniçerilerin giydiği börk’ün de onunla ve Bektaşilikle bir ilgisinin olmadığını savunmaktadır. Bu durumda Yeniçerilik-Bektaşilik ilişkilerinin ancak XVI. yüzyılda belirginleştiği söylenebilmektedir. Özellikle bu yüzyılın sonunda, Bektaşi şeyh ve dervişlerinin Yeniçeri ordugâhında ikamet ettirilmesiyle iki kurum arasında sarsılmaz bir bağ meydana gelmiştir. Nitekim Yeniçerilik-Bektaşilik birlikteliği zaman zaman Yeniçeri isyanlarına Bektaşilerin de iştirak etmesiyle sonuçlanmıştır. Her ne kadar Sultan III. Selim dönemine kadar Bektaşilerin Yeniçeri isyanlarına katıldıklarına dair bilgilere tesadüf olunmuyorsa da Alemdar Mustafa Paşa olayında ve Vak’a-i Hayriye’de bazı Bektaşi şeyh ve dervişlerinin Yeniçerilerle birlikte hareket ettikleri anlaşılmaktadır. O kadar ki bu isyanlara kadar varan ilişkiler 1826’da iki kurumun birlikte yasaklanmasına ve aynı kaderi paylaşmalarına yol açmıştır. Bu çalışmada Yeniçerilik-Bektaşilik ilişkilerinin nasıl başladığı ve gelişme gösterdiği tespit edildikten sonra Yeniçeri isyanlarında Bektaşilerin aldıkları tutum incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Yeniçeri Ocağı, Bektaşilik, Yeniçerilik-Bektaşilik İlişkileri, Hacı Bektaş Veli, Vak’a-i Hayriye

JANISSARIES-BEKTASHISM RELATIONS AND BEKTASHIS IN THE REVOLTS OF JANISSARIES

Öz

When and how Janissaries-Bektashism relations started is still a controversial subject. Akhism, a definite effect on the first Ottoman troops known as the Haci Bektas Veli kült, is a fact that has spread among the Janissaries from the foundation of the hearth. Aşıkpaşazâde experiencing witnesses of the period, the idea of Haci Bektas Veli met with the Ottoman rulers, while opposing Janissaries wore a börk. It is advocated that the börk is associated with Bektashism. In this case, the Janissaries-Bektashism relations can be barely said of a significant in the XVI. century. Especially at the end of this century, the Bektashi sheikh and dervishes the Janissary got to keep the camp residents that consist of an unbreakable bond between the two institutions. Indeed, due to the relationship of the Janissaries-Bektashism, Janissary uprisings resulted from time to time in the addition to Bektashis. Although, until the period of Sultan Selim III, Bektashis Janissary uprisings did not have any information that they participated in the event of Alemdar Mustafa Pasha and the Vak’a-i Hayriye, some of the Bektashi sheikh and dervishes are understood to have acted in conjunction with the Janissaries. So much so that, up to the point of riots relations to act together, in 1826, the prohibition of the two institutions led them share the same fate. In this study, the beginnings and development of the Janissaries-Bektashism relations are identified and the attitude of Bektashis in Janissary rebellion is analyzed.

Anahtar Kelimeler

Janissaries, Bektashism, Janissaries-Bektashism Relations, Haci Bektas Veli, Vak’a-i Hayriye

Kaynakça

• Ahmed Cemâleddin Efendi. (1328). Bektâşî Sırrı nâm Risâleye Müdâfa‘a. Dersaâdet.
• Ahmed Cevad. (1299). Tarih-i Asker-i Osmanî. İstanbul.
• Ahmed Cevdet Paşa. (1309). Tarih-i Cevdet. IV-X-XII. Dersaâdet.
• Ahmed Lütfi Efendi. (1290). Tarih-i Lütfi. I. İstanbul.
• Ahmed Rasim. (1326-1327). Resimli ve Haritalı Osmanlı Tarihi. İstanbul.
• AKDAĞ, M. (2009). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celali İsyanları. İstanbul.
• ALKAN, M. (2009). “Yeniçeriler ve Bektaşîlik”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 50, 243-260.
• AND, M. (1971). “XVI. Yüzyılda Acemi ve Yeniçeri Ocağı”. Hayat Tarih Mecmuası, I/2. 13- 17.
• Ankara Vilayeti Salnâmesi. (1290, 1325). Ankara.
• ARSLAN, M. (2000). “Yeniçeriliğin Kaldırılmasına Dair Edebî Bir Metin: Aynî’nin Manzum Nusretnâmesi”. Osmanlı Edebiyat, Tarih, Kültür Makaleleri. İstanbul. 319-370.
• ASLAN, S. (2004). “Yeniçeri ve Kapıkulu Süvarilerinin İsyanlarına İlişkin Bir Analiz”. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. XXVIII/1. 89-101.
• Aşıkpaşazade Tarihi. (1332). İstanbul: Tarih-i Osmanî Encümeni Neşri.
• BERKES, N. (1978). Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul.
• BİRGE, J. K. (1937. The Bektashi Order of Dervishes. Londra.
• BROWN, J. P. (1868). The Dervishes or Oriental Spiritualism. Londra.
• BUSBECG, O. G. (Tarihsiz). Türkiye’yi Böyle Gördüm. haz. Aysel Kurutluoğlu.Tercüman 1001 Temel Eser.
• Câbî Ömer Efendi. (2003). Câbî Târihi (Târîh-i Sultan Selîm-i Sâlis ve Mahmud-ı Sânî) Tahlîl ve Tenkidli Metin.I-II. haz. Mehmet Ali Beyhan. Ankara.
• CHABERT, T. (2000). “Hacı Bektaş ve Yeniçeri Ocağı’nın Kuruluşu”. çev. Metin And.Pir Sultan Abdal Dergisi. 41. 48-61.
• CLEMENT, C. E. (1895). Constantinople The City of the Sultans. Boston.
• ÇAMUROĞLU, R. (1991). Yeniçerilerin Bektaşiliği ve Vaka-i Şerriye. İstanbul. Çelebizâde Asım Efendi. (1282). Tarih-i Çelebizâde. İstanbul.
• DANİŞMEND, İ. H. (1948). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. II. İstanbul. Defterdar Sarı Mehmed Paşa. (1995). Zübde-i Vekâyiât, haz. A. Özcan. Ankara. Defterdar Sarı Mehmed Paşa. (1969). Nesayihü’l-Vüzera ve’l-Ümera. der. H. R. Uğural. Ankara.
• EĞRİ, O. (2002). “Yeniçeri Ocağının Manevi Eğitimi ve Bektaşilik”. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi.24. 113-132.
• EROL, M. (2003). “Azbî Baba ve Divanı”. Türkbilig (Eski Türk Edebiyatı Özel Sayısı). 6. 168- 186.
• Esad Efendi. (1243). Üss-i Zafer. İstanbul.
• Esad Efendi. (2000). Vak‘anüvis Es‘ad Efendi Tarihi (Bâhir Efendi’nin Zeyl ve İlâveleriyle) 1237-1241/1821-1826. haz. Ziya Yılmazer. İstanbul.
• Evliya Çelebi. (1996-2001-2003). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. I-IV-V-VII-VIII-X. haz. Orhan Şaik Gökyay-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı-Robert Dankoff-İ. Sezgin. İstanbul.
• FARLANE, C. M. (1829). Constantinople in 1828. Londra.
• FARLANE, C. M. (1850). Turkey and Its Destiny. I. Philadelphia.
• FAROQHİ, S. (2002). “Nüfuz Mücadeleleri, Yapı Sorunları ve Yeniçerilerin Sorunlu Rolleri: Bektaşilerin 1826 Öncesi Tarihine Bir Katkı”. Toplumsal Tarih. 97. 17-25.
• FAROQHİ, S. (1975). “XVI-XVIII. Yüzyıllarda Orta Anadolu’da Şeyh Aileleri”. Türkiye İktisat Tarihi Semineri (8-10 Haziran 1973 Ankara) Metinler/Tartışmalar. Ankara. 197-229.
• FAROQHİ, S. (2003). Anadolu’da Bektaşilik. çev. Nasuh Barın. İstanbul.
• GAUTİER, T. (1853). Constantinople. Paris.
• GAUTİER, T. (1912). The Travels of Théophile Gautier-Constantinople. Translated and edited. F. C. de Sumichrast. Boston.
• Gelibolulu Mustafa Ali Efendi. (1997). Kitâbü’t-Târih-i Künhü’l-Ahbar. haz. Ahmet Uğur vd. I. Kayseri.
• GÖLPINARLI, A. (1947). “Bektâşîlik”. Aylık Ansiklopedi. IV/41. 1199.
• GÖLPINARLI, A. (1963). Alevî-Bektaşi Nefesleri. İstanbul.
• GÜNDÜZ, İ. (1989).Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri. İstanbul.
• Hadidî. (1991). Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523). haz. N. Öztürk. İstanbul.
• Hafız Hızır İlyas. (1987). Letaif-i Enderun (Tarih-i Enderun). çev. Cahit Kayra. İstanbul.
• Hammer. (1329-1330). Devlet-i Osmâniyye Tarihi. I-V. trc. Mehmed Atâ. İstanbul.
• HASLUCK, F. W. (1928). Bektâşilik Tedkîkleri. trc. Râgıb Hulûsi. İstanbul.
• Hezarfen Hüseyin Efendi. (1998). Telhisü’l-Beyan fî Kavânîn-i Âl-i Osman. haz. S. İlgürel. Ankara. İbn-i Kemal. (1983). Tevârih-i Âl-i Osman. II. haz. Şerafettin Turan. Ankara.
• KARA, M. (1990). Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul.
• Kemal. (2001). Selâtîn-nâme (1299-1490). haz. Necdet Öztürk. Ankara.
• Koca Sekbanbaşı. (1332). Hülâsatü’l-Kelam fî Reddi’l-‘Avâm. İstanbul.
• KOCA, Ş. (2005). Bektâşîlik ve Bektâşî Dergahları. İstanbul.
• KOÇU, R. E. (1964).Yeniçeriler. İstanbul.
• KOÇU, R. E. (1959). “Alemdar Paşa Vakası”. İstanbul Ansiklopedisi. II. 600.
• KÖPRÜLÜ, F. (1988).Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. Ankara.
• KÖPRÜLÜ, F. (1976).Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara.
• KÖPRÜLÜ, O. F. (2006). “Usta-zâde Yunus Bey’in Meçhul Kalmış Bir Makalesi Bektaşiliğin Girid’de İntişarı”. Orhan Köprülü Makaleler. haz. Bilgehan Atsız Gökdağ. Ankara. 154- 196.
• KÖSE, M. Z. (2009). “Yeniçeri Ocağının Bektaşileşme Süreci ve Yeniçeri-Bektaşi İlişkileri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Dergisi. 49. Ankara. 195-207.
• Lütfi Paşa. (2001). Lütfi Paşa ve Tevârih-i Âl-i Osman. haz. K. Atik. Ankara.
• MANTRAN, R. (1990). 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul (Kurumsal, İktisadi, Toplumsal Tarih Denemesi). I. çev. Kılıçbay-Özcan. Ankara.
• MARTİN, G. (2007). İstanbul’a Seyahat. çev. İsmail Yerguz. İstanbul.
• Mehmed Neşrî. (1983). Neşrî Tarihi. I. haz. Mehmet Altay Köymen. Ankara.
• Mehmed Süreyya. (1996). Sicill-i Osmanî. II. haz. Nuri Akbayar. İstanbul.
• Muallim Naci. Tarih-i Selâtin-i Âl-i Osman. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi. Yazma nr. 525.
• Mustafa Nuri Paşa. (2008). Netâyicü’l-Vukû‘ât (Kurumlarıyla Osmanlı Tarihi). I-IV. haz. Yılmaz Kurt. Ankara.
• MUTLU, Ş. (1994). Yeniçeri Ocağı’nın Kaldırılışı ve II. Mahmud’un Edirne Seyahati Mehmed Dâniş Bey ve Eserleri. İstanbul.
• Müneccimbaşı Ahmed Dede. (1974). Sahaifü’l-Ahbar fî Vekayiü’l-A’sâr. II. çev. İsmail Erünsal. İstanbul.
• Naîmâ Mustafa Efendi. (2007). Târih-i Na‘îmâ (Ravzatü’l-Hüseyin fî HulâstiAhbâri’lHâfikayn). III-IV. haz. M. İpşirli. Ankara.
• Namık Kemal. (1326).Osmanlı Tarihi. İstanbul.
• Nişancı Mehmed Paşa. (1279). Tarih-i Nişancı. İstanbul.
• NOYAN, B. (2003). Bütün Yönleriyle Bektâşîlik ve Alevîlik. VI. Ankara.
• Oruc Beg Tarihi. (2007). Tıpkıbasım. haz. Necdet Öztürk. İstanbul.
• ORTAYLI, İ. (1999). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul.
• Otman Baba Velâyetnâmesi (Tenkitli Metin). (2007). haz. Kılıç-Arslan-Bülbül. Ankara.
• ÖNGÖREN, R. (2000). Osmanlılarda Tasavvuf Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul.
• ÖZBİLGEN, E. (2003). Bütün Yönleriyle Osmanlı (Âdâb-ı Osmâniyye). İstanbul.
• PALMER, J.A.B. (2000). “Yeniçerilerin Kökeni”. çev. Mehmet Öz, Söğüt’ten İstanbul’a -Osmanlı Devleti’nin Kuruluşlu Üzerine Tartışmalar-. Ankara. 483- 485.
• Peçevi İbrahim Efendi. (1981). Peçevi Tarihi. haz. Bekir Sıtkı Baykal. Ankara.
• PETROSYAN, İ. E. (1987). Mebde’-i Kanûn Yeniçeri Ocağı Tarihi. Moskova.
• SAKAOĞLU, N. (1994). “Vak’a-i Hayriye”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. VII. 357- 359.
• Selanikli Hilmi. (1329). Musavver Büyük Osmanlı Tarihi. I. Dersaadet.
• SERTOĞLU, M. (1958). Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi. İstanbul.
• SLADE, A. (1833). Records of Travels in Turkey, Greeceand of a Cruise in The Black Sea with the Capitan Pasha,intheyears 1829, 1830 and 1831. London.
• Solakzâde Mehmed Hemdemî Çelebi. (1989). Solakzâde Tarihi. II. haz. Vahid Çabuk. Ankara.
• SOYYER, A. Y. (1999). “XVIII-XIX. Yüzyıllarda Bektaşîlik-Devlet İlişkileri”. Arayışlar -İnsan Bilimleri Araştırmaları-.1. 75-96.
• Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi. (2008). Şânizâde Târîhi (1223-1237/1808-1821). haz. Ziyâ Yılmazer. İstanbul.
• Şemseddin Sami. (1316). Kâmusü’l-‘Alâm. II. İstanbul.
• ŞİRİN, V. (2002). Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye Ordusu ve Seraskerlik. İstanbul.
• Şirvânlı Fatih Efendi. (2001). Gülzâr-ı Fütûhat (Bir Görgü Tanığının Kalemiyle Yeniçeri Ocağı’nın Kaldırılışı). haz. Mehmet Ali Beyhan. İstanbul.
• Takvim-i Vekâyî, nr. 68, 6 Ağustos 1833.
• TANMAN, M. B. (1994). “Perişan Baba Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. VI. 242-243.
• TANMAN, M. B. (1994). “Şahkulu Sultan Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. VII. 128-132.
• Taylesanizâde Hafız Abdullah Efendi. (2003). İstanbul’un Uzun Dört Yılı (1785-1789). haz. Feridun M. Emecen. İstanbul.
• TOTT, B. de. (Tarihsiz). Türkler ve Tatarlara Dâir Hâtıralar. trc. M. R. Uzmen. İstanbul.
• TUNÇAY, M. ve CAN, B. B. (2002). “Yeniçeriler, Bektaşiler ve Modernleşme Süreci (Reha Çamuroğlu ile Söyleşi)”. Toplumsal Tarih. XVII/97. 7-16.
• UZUNÇARŞILI, İ. H. (1942). Meşhur Rumeli Ayanlarından Tirsinikli İsmail, Yıllıkoğlu Süleyman Ağalar ve Alemdar Mustafa Paşa. İstanbul.
• UZUNÇARŞILI, İ. H. (1984). Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları Acemi Ocağı ve Yeniçeri Ocağı. I. Ankara.
• VAROL, M. (2011). Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları (1826-1866). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi. İstanbul.
• YÜCER, H. M. (2003). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl). İstanbul.