ORTA ASYA’DA ŞİİLİK: HORASAN, MAVERAÜNNEHİR VE BEDAHŞAN’A İSMAÎLÎLİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞİMİ

Yıl 2012, Sayı: 62, 271 - 286, 15.01.2013

Zahide Ay

Öz

Bu çalışmanın amacı, günümüzde Orta Asya olarak adlandırılan, geçmişte yer yer Horasan,Transoxiana, Maveraünnehir, Türkistan, Toharistan, Bedahşan gibi adlarla anılan bölgelerdegenelde Şiiliğin özelde İsmaîlîliğin tarihsel gelişimini analiz etmektir. Şiiliğin öğretiselgelişimi üzerinde değil, bölgedeki tarihsel gelişimi üzerinde durulmuştur. Bu yapılırken deçalışmamızın konusu olan bölgeler ele alınmıştır. Şiiliğin Arap yarımadası, Irak ve güneybatı İran bölgelerindeki gelişimi bahis konusu yapılmamıştır. Horasan ve Maveraünnehir’deIX. yüzyılın ilk yarısında yayılmaya başlayan İsmaîlîliğin bugünkü temsilcileri olan Bedahşanİsmaîlîleri ve onların geleneğindeki Nasır-ı Hüsrev ve Ahmed-i Yesevi’nin rolü üzerindedurulmuştur. Bu çalışma hazırlanırken Tarih-i Taberi, Siyasetname, el-Kamil fi’t-Tarih, Kitabel-Fihrist, Tarih-i Buhara gibi, aslında yazıldıkları dönemin bizzat tanıkları olmayan ve de sarayçevrelerine yakın yazarlar tarafından yazılması sebebiyle kısmen taraflı olabilen dönemingenel kaynaklarının yanısıra; Ivanow, Stern, Lewis, Madelung, Daftary gibi bu alanın öndegelen uzmanlarının araştırma eserleri ve makalelerinden yararlanılmıştır. Bunlara ek olarak,özellikle Bedahşan bölgesi ile ilgili kısım ise, sahada yaptığımız gözlem ve şifahen topladığımızmetinlere dayandırılmıştır.Anahtar Kelimeler: İsmaîlîlik, Orta Asya, Nasır-ı Hüsrev, Ahmed-i Yesevi.

Anahtar Kelimeler

İsmaîlîlik, Orta Asya, Nasır-ı Hüsrev, Ahmed-i Yesevi

SHIISM IN CENTRAL ASIA: ENTRY AND DEVELOPMENT OF ISMAILISM INTO KHORASAN, TRANSOXIANA AND BADAKHSHAN

Öz

The aim of this study is to analyze the historical development of Shiism in general, and Ismailism, in particular, in and around the regions which were previously called as Khorasan, Transoxiana, Mavaraunnahr, Turkistan, Toharistan, Badakhshan. The study focuses on the historical development rather than doctrinal development of Shiism. The regions in Arabian sub-continent, Iraq and south-west Iran are not included in the study. The study mainly points out the Ismailis of Badakhshan who are the present representatives of Ismailism and spread into Khorasan and Transoxiana in first half of the 19th century, and the roles of Nasir-i Khusraw and Ahmad-i Yasawi, and their tradition.While preparing this study, the main experts of the subject like Ivanow, Stern, Lewis, Madelung, Daftary were referred to, besides the main sources like Tarikh al-Taberi, Siyasatnama, el-Kamil fi’t-Tarih, Kitab el-Fihrist, Tarikh-i Bukhara, which are actually non-direct witnesses of the era they were written in and partly one-sided sources because they were written by the writers who were close to the palace environments. Additionally, the part related to Badakhshan region is based on our own observations and the oral texts collected by us from the region under discussion

Anahtar Kelimeler

Ismailism, Central Asia, Nasir-i Khusraw, Ahmad-i Yasawi

Kaynakça

• AY, Zahide. (2005). Alamut Sonrası Nizarî İsmaîlîliği ve Tasavvuf. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BADAKSHANI, Sayyid Suhrab Wali. (1961). Si-u Shish Sahifa. Tehran: Kayhan Press.
• BARTOLD, V.V. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. (haz. Hakkı Dursun Yıldız). An- kara: TTK.
• BERTELS, Andrei E. (1959). Nasır-ı Khosrov i Ismailizm. Moskova.
• CORBIN, Henry. (1968). “Nasır-i Khusraw and Iranian Isma’ilism”. The Cambridge History of Iran. (edt. R.N. Frye). vol.4. Cambridge University Press.
• hussets: The Mediaval Academy of America.
• NASIR-I HUSREV. (1988). Sefername. (çev: Abdülvehhab Tarzi). İstanbul: MEB.
• NEGMATOV, N.N. (1998). “The Samanîd state”. History of Civilizations of Central Asia. (edt.s. M.S. Asimov ve C.E. Bosworth). vol.4. UNESCO.
• NİZAMÜ’L-MÜLK. (1999). Siyasetname. (haz. Mehmet Altay Köymen). Ankara: TTK.
• Penc Risale-i Felsefi (1970). (edt.s. Gafurov ve Mirzoev). Moskova.
• RONCONI, Pio Filippani (1977). “The Soteriological Cosmology of Central-Asiatic Is- ma’ilism”. Ismaili Contributions to Islamic Culture. (edt. Seyyed Hossein Nasr). Tehran: Imperial Iranian Academy of Philosophy.
• SACHEDINA, Abdülaziz. (2005). “Allah’ın Velisi ve Peygamber’in Vasisi: Oniki İmam Şiî İnancında Ali Bin Ebi Talib”. Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali. (haz. Ahmet Yaşar Ocak). Ankara: TTK.
• STERN, S.M.. (1955). “Heterodox Isma’ilism at the Time of al-Mu’iz”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 17 (1): 10-33.
• ___. (1960). “The Early Isma’ili Missionaries in North-West Persia and in Khurasan and Transoxiana”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 23 (1): 56-90.
• ___. (2003). “Ismailis and Qarmatians”. Shi’ism. (edt. Etan Kohlberg). Hebrew Un. Of Jeru- salem: Ashgate Variorum.
• EL-TABERİ, Ebu Cafer Muhammed bin Cerir. (basım yılı yok). Tarih-I Taberi. (çev: M.Faruk Gürtunca). c.4. İstanbul: Sağlam.
• Ummu’l-Kitab (1966). (haz. Pio Filippani Ranconi). Napoli: Istituto Universitario Orientale di Napoli.
• VIRANİ, Shafique N. (2007). The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, A Search For Salvation. Oxford University Pres.
• WALKER, Paul. (July-September 1994). “Abu Tammam and his Kitab al-Shajara: A New Ismaili Treatise from Tenth-Century Khurasan”. Journal of the American Oriental Society, 114 (3): 343-352.
• ___. (1996). Abu Ya’qub al-Sijistani: Intellectual Missionary. London: I.B. Tauris.