ALEVİLİK-BEKTAŞİLİĞİN TASAVVUFİ BOYUTU ÜZERİNE

Yıl 2017, Sayı: 82, 9 - 23, 09.06.2017

Mehmet Saffet Sarıkaya

Öz

Alevilik-Bektaşiliğin neliği meselesi zaman zaman tartışma konusu yapılmıştır. Tarihi geleneğe bakıldığında Alevilik-Bektaşiliğin tasavvufi boyutu ve tarikat örgütlenmesiyle ilişkisini tespit etmek mümkündür. Nitekim Bektaşilik klasik bir tarikattır. Alevilik ise büyük ölçüde Safeviyye tarikatının Anadolu’da dönüşen yeni bir yapılanmasıdır.Alevilik-Bektaşiliğin ontolojik tasavvufi kabulleri vahdet-i vücud varlığın birliği felsefesini içerir. Bu itibarla Alevilerin Hak-Muhammed-Ali kabullerini vahdet-i vücud doktrini çerçevesinde değerlendirmek gerekir. Bu kabullerde Şii etkilere bağlı yorumlar da mevcuttur. Ancak yakın dönemdeki sosyal ve siyasi gelişmelere bağlı olarak Alevilikteki bu kabullerin insan merkezli hümanist bir kabule dönüştüğünü ve kimi zaman aslından giderek uzaklaşıp farklılaştığı gözlenmektedir.Yine Alevi gelenekte tarikat silsilesinin başı, pir olarak kabul edilen Hz. Ali ve Ehl-i Beyt ile ilgili kabullerinde tarihi realiteden uzaklaşıp Anadolu’da kendine özgü bir anlayışa dönüşmüştür. Bu dönüşüme istinaden “Ali’siz Alevilik” tartışmaları yapılmıştır. Yine bu dönüşümün mitsel tezahürü olan Kırklar meclisi, cem törenlerinin ilk kaynağını oluşturur. Aleviler cem törenleriyle ilgili oldukça geniş bir erkân ve âdab kültürü oluşturmuşlardır.Makalede Alevilik-Bektaşiliğin tasavvufi boyutu spekülatif tartışmalara girmeksizin bazı örneklerden hareketle incelenecektir. Bu yapılırken tarihi geçmiş irdelenecek ve günümüzdeki yeni değişimlere işaret edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Alevilik-Bektaşilik, tasavvuf, vahdet-i vücûd, Hz. Ali, cem, erkân-adap

ON SUFISTIC DIMENSION OF ALAWISM-BEKTASHISM

Öz

Definition of Alawism and Bektashism is discussed from time to time. According to historical investigations, there is a connection between Alawism-Bektashism and sufism. In fact, Baktashism is a classic cult. On the other hand Alawism is widely a new transformed format of Safawiyya order in Anatolia. The ontological mystic beliefs of Alawism-Baktashism contains wahdatu’l-wujud unity of existence philosopy. Therefore we have to consider Haqq-Muhammad-Ali belief of Alawis within the framework of wahdatu’l-wujud. There are also the interprations related to Shi’ite effects. But it is observed that the beliefs in Alawism have transformed the humanistic acceptances and sometimes these differ from their original depending upon recent social and political improvements. this transformation “Alawism without Ali” subject was discussed. Besides this forties council that is mystical appearing of this transformatin is the origin of cem ceremony. Alawis have formed a wide adab -forms of politeness- culture related to cem ceremony. In this article, the mystical dimension of Alawism and Baktashism will be examined without entering into a speculative discussion. While this is being done, the historical backround will be examined and current new changes will be pointed

Anahtar Kelimeler

Alawism and Baktashism, sufism, wahdat al-wujud, Hazrat ‘Alī, cem

Kaynakça

• “Alevi tanımı kriz yarattı”, Sabah, (2.12.2004).
• “7. Alevi Çalıştayı”, 28-30 Ocak 2010, Kızılcahamam-Ankara.
• Aclûnî, İsmail b. Muhammed. (1979). Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs Amme’ştehera mine’l-Ehâdîs-i ‘alâ Elsineti’n-Nâs, I-II, tah. A. Kalaş, 2. Baskı, Beyrut.
• Ahmed Rıfat. (1293). Mirâtü’l-Mekâsıd fî Defi’l-Mefâsıd, İstanbul.
• Arslanoğlu, İbrahim. (1992). Şah İsmail Hatayî ve Anadolu Hatayîleri, İstanbul: Der Yayınları.
• Atalan, Mehmet, (2007). Muhammed b. el-Hanefiyye ve Anadolu’daki Tezahürleri, An- kara: İlahiyat Yayınları.
• Aydın, Ayhan. (2006). Günümüz Alevi, Bektaşi, Mevlevi, Nusayri İnanç ve Toplum Ön- derlerinin Görüş ve Düşünceleri, İstanbul: Cem Vakfı Yayınları.
• Aytekin, Sefer. (1958). Buyruk, haz. S. Aytekin, İstanbul.
• Bal, Hüseyin. (2004). Alevi İslam Yolu, İstanbul: Cem Vakfı Yayınları.
• Birdoğan Nejat. (1995). Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik, 3. Baskı, İstanbul: Berfin Yayınları.
• Birge, John K. (1991). Bektaşilik Tarihi, Çev. R. Çamuroğlu, İstanbul: Ant Yayınları.
• Bozkurt, Fuat. (2004). İmam-ı Cafer-i Sadık Buyruğu, Haz. F. Bozkurt, 2. Baskı, İs- tanbul: Kapı Yayınları.
• Bulut, Faik. (1997), Ali’siz Alevilik, İstanbul: Berfin Yayınları.
• Coşan, Esat. (tarihsiz). Hacı Bektaş Velî, Makâlât, İncelemeler, İstanbul: Seha Yayın- ları.
• Demirci, Mehmet. (1983). “Nûr-ı Muhammedî”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, I, İzmir, 239-258.
• During, Jean. (1999). “Avrupa ve İran’daki Ehl-i Hak Araştırmalarının Eleştirel Bir Değerlendirmesi”, Alevi Kimliği, edit: T.Olsson-E.Özdalga-C.Raudvere, İstan- bul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 127-159.
• Edmonds, C. J. (1969). “The Belief and Pratices of The Ahl-i Hakk of Iraq”, İran, Journal of the British İnstitute of Persian Studies, c. 7, London, 89-101.
• Erol, Ali. (2004). “Azerbeycan Şiir Dilinin Gelişmesinde Hatai’nin Oynadığı Rol”, I. Uluslararası Şah İsmail Hatai Sempozyum Bildirileri, Ankara.
• eş-Şeybî, Kamil M.( 1982). es-Sıla Beyne’t-Tasavvuf ve Teşeyyü‘, I-II, 3. Baskı, Beyrut.
• Faruki, Süreyya. (2003) Anadolu’da Bektaşilik. Çev., N.Barın, İstanbul: Simurg Ya- yınları.
• Gölpınarlı, Abdulbaki, (1990). Vilâyet-nâme Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî, haz. A. Gölpınarlı, İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• Kaya, Haydar. (1993). Alevi-Bektaşi Erkânı, Evrâdı ve Edebiyatı, İstanbul: Engin Ya- yıncılık.
• Köprülü, M. Fuad. (1981). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 4. Baskı, Ankara: DİB Yayınları.
• Kutlu, Sönmez. (2001). “İslam Düşüncesinde Tarihsel Din Söylemleri Olgusu”, İslamiyât, 4, 15-36.
• Memmedof, Eziaga. (1973). Şah İsmail Hatâyî Eserleri, I-II, red. H. Araslı, Bakü: Azerbaycan SSR İlimler Akademisi.
• Noyan, Bedri. (1995). Bedri, Bektaşilik Alevilik Nedir?, 3. Baskı, İstanbul: Ant/Can Yayınları.
• —. (1998). Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik, c. I, Ankara: Ardıç Yayınları.
• Özmen, İsmail. (1998). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, I-V, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sarıkaya, M. Saffet. (2008). Fütüvvetname-i Cafer Sadık, İnceleme-Metin, haz. M.S. Sarıkaya, İstanbul: Horasan Yayınları.
• Seyyid Hüseyin b. Seyyid Gaybî. (2004). Şerhu Hutbeti’l-Beyân, İnceleme-Metin, haz. M.S. Sarıkaya, Isparta.
• Taşğın, Ahmet. (2009). “Cem Cemevi ve İşlevleri”, Geçmişten Günümüze Alevî- Bektaşî Kültürü, edit. A.Y.Ocak, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 211-227.
• Tur, Seyit Derviş. (2002). Erkânname, Aleviliğin İslam’da Yeri ve Alevi Erkânları, İs- tanbul: Can Yayınları.
• Türkmen, Fikret. (2004). “Şah İsmail Hatayî’nin Anadolu Alevî-Bektaşîliği ve Alevî- Bektaşî Edebiyatı Üzerindeki Etkileri”, I. Uluslararası Şah İsmail Hatai Sempoz- yum Bildirileri, Ankara.
• Üçer, Cenksu. (2009). “Alevilik; Yapılar, Grupların Temel Özellikleri ve Bazı Müla- hazalar”, Dini Araştırmalar Alevilik Özel Sayısı, 33, 63-88.
• Ünlüsoy, Kamile. (2015a). Anadolu’da Hz. Ali Tasavvurları (XIII-XVI. yüzyıllar), An- kara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• —. (2015b). “2000 Yılı Ve Sonrasında Yapılan Alan Araştırmaları Bağlamında Gü- nümüz Anadolu Alevîliğinin Hz. Ali Tasavvurları” EKEV Akademi Dergisi, 63, 167-194.
• Van Bruniessen, Martin. (2000). Kürtlük, Türklük, Alevilik, çev. H. Yurdakul, 2. baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yaman, Ali. (2001). Dedelik Kurumu Ekseninde Değişim Sürecinde Alevilik, Yayımlan- mamış Doktara Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• —. (2003). “Anadolu Alevilerinde Otoritenin El Değiştirmesi: Dedelik Kurumun- dan Kültürel Organizasyonlara”, Bilgi Toplumunda Alevilik, haz. İbrahim Bahadır, Ankara: Bielefeld Alevi Kültür Merkezi Yayınları, 331-356.
• —. (2009). “Alevilerde Dedelik ve Dede Ocakları”, Geçmişten Günümüze Alevî- Bektaşî Kültürü, edit. A.Y. Ocak, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 178-203.
• Yazıcı, Tahsin. (1980). “Safeviler”, İslam Ansiklopedisi, c. 10, İstanbul: MEB Yayın- ları.
• Yeminî, Muhammed. (2002). Faziletnâme, (Giriş-İnceleme-Metin), I-II haz., Y. Tepeli, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, Ahmet. (2000). Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yıldırım, Ali. (2004). “Anadolu Alevi Cemlerinde Ozan Şah Hatayî’nin Yeri”, I. Ulus- lararası Şah İsmail Hatai Sempozyum Bildirileri, Ankara.
• Yıldırım, Rıza. (2012). “Geleneksel Alevilikten Modern Aleviliğe: Tarihsel Bir Dö- nüşümün Ana Eksenleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 62, 135-162.
• Yörükan, Y. Ziya. (1928). “Anadolu Alevîleri ve Tahtacılar”, Darul Fünûn İlahiyat Fa- kültesi Mecmuası, 8, 109-150.
• —. (1998). Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar, yayına haz. T. Yörükân, Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Zelyut, Rıza. (1992). Öz Kaynaklarına Göre Alevilik, 8.baskı, İstanbul: Yön Yayıncı- lık.