OSMANLI SARAYINDA AŞURE YAPIMI VE DAĞITIMI XVIII.-XIX. YÜZYILLAR

Yıl 2019, Sayı: 90, 99 - 110, 19.06.2019

Fatma Ünyay Açıkgöz

Öz

10 Muharrem “Aşure Günü”nde en az on çeşit malzemeden oluşan aşurenin pişirilerek eşe-dosta, fakirlere dağıtılması Nuh peygamberin sünneti olarak kabul edilmiş ve bu sebeple de Aşure Günü tarih boyunca, kutsal bir gün olarak çeşitli şekillerde kutlanmıştır. Osmanlılarda bu günde aşure yapılıp dağıtılması gerek halk arasında gerekse saray ve devlet ricali arasında da görülmekte ve buna özen gösterildiği anlaşılmaktadır. Aşure Günü kutlamaları, saraydan başlamak üzere halk tabakasına kadar uzanan Osmanlı sosyal hayatını canlandıran; birlik, beraberlik ve dayanışma duygularını kuvvetlendiren bir gelenek olarak varlığını sürdürmüştür. Bu konudaki çalışmalarda XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Osmanlı sarayında aşure yapımı ve dağıtımı üzerinde durulmadığı görülmektedir. Bu nedenle bu makalenin konusu XVIII. yüzyıl ve XIX. yüzyılın ilk yarısı arasında 10 Muharrem Aşure Günü’nde Osmanlı sarayında aşure yapımı ve dağıtımı ile ilgili uygulamaları içermektedir. Makaledeki bulguların Türk kültür tarihine katkı sağlaması amaçlanmaktadır. Konuyla ilgili olarak Osmanlı arşivlerinde XVIII. yüzyıl ve daha sonraki dönemlere ait bazı kayıtları teşrifat, cîb-i hümâyûn ceyb-i hümâyûn ve harc-ı hassa defterleri gibi belgelerden takip etmek mümkündür. Bunlar incelendiğinde sarayda yapılacak aşure için gerekli malzemeler, aşure yapımında ve dağıtımında kullanılan malzemeler, aşure dağıtılan kişiler ve bunları dağıtanlar, aşure pişirildiğinde yapılan ihsanlar, aşure getirenlere verilen bahşişler ve giydirilen kürkler gibi ayrıntıları görmek mümkündür. Arşiv belgelerinin bize verdiği bu bilgiler, aynı zamanda saray görevlilerini ve bunların üç ayda bir aldıkları maaşlar ile özel günlerde aldıkları bahşişleri göstermeleri bakımından da önemlidir. Bu çalışmada kullanılan belgeler, XVIII. yüzyıl ve XIX. yüzyılın başlarını muhtevi olup, Osmanlı’nın son dönemlerinde aşure gününün dinî hayatındaki rolüne ilişkin anlatılara mutfak kültürü ve sosyal dayanışma bağlamında katkı sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Muharrem, aşure, dağıtım

Making and Distribution Of Ashura At The Ottoman Palace XVIIIth - XIXth Centuries

Öz

Preparing and distributing of Ashura to friends, which consists of at least ten kinds of ingredients, on 10th of Muharram “Ashura Day” has been accepted as the sunnah of Noah prophet and for this reason the Ashura day has been celebrated in various manners as a holy day throughout history. In the Ottomans, it was common both among general public and the palace and government high officials to make and hand out ashura on the Ashura Day, which was something that was paid attention. Literature review reveals that making and distribution of ashura in the Ottoman Palace between the XVIIIth and XIXth century has not been emphasized. Therefore, the subject of this article is to examine the practices of Ashura making and handing out from XVIIIth century to the first half of the XIXth century on Ashura Day. The findings are intended to contribute to Turkish cultural history. The celebrations of the ashura day have been a tradition that revived Ottoman social life, strengthening feelings of unity and solidarity. Information regarding the Ashura Day is possible to be obtained from some documents in Ottoman archive such as “teşrifat, cîb-i hümayun ceyb-i hümayun and harc-ı hassa” books. It is possible to find such details as the ingredients needed for the ashura to be cooked in the palace, materials used in cooking and distributing Ashura, persons to whom ashura is distributed and persons who distribute ashura, kindnesses done when ashura is cooked, tips given to persons who bring ashura and furs that are dressed to them in these documents. The information provided by the archive documents is also important in terms of indicating palace officials and their salaries and tips on special days. The documents used in this study comprise early XVIIIth and XIXth centuries and contributes to the understanding of things done on the ashura day in the late Ottoman period

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Muharram, Ashura, distribute

Kaynakça

• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA), Defter (D)., Numara (nr.) 840. TSMA D., nr. 2180.
• TSMA, D., nr. 2425/48.
• TSMA D., nr. 2425/76.
• TSMA D., nr. 2427/34.
• TSMA. D., nr. 2432/03. TSMA. D., nr.10514.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.), Teşrifat Defterleri (DTŞF), Defter ( d.), nr. 26062.
• BOA. D.TŞF, d., nr. 26097.
• BOA. Cevdet Saray Mesalihi (CSM), nr. 16/841.
• BOA. C.SM, nr. 18/935.
• BOA. C. SM, nr. 79/4000.
• BOA. C.SM, nr. 95/4776.
• BOA. C.SM, nr. 147/7383.
• BOA. C.SM, nr. 148/7425.
• BOA. C.SM, nr.150/ 7507.
• BOA. C.SM, nr. 158/7931.
• BOA. C.SM, nr. 161/866.
• BOA. Cevdet Dahiliye (C.DH), nr. 239/11920.
• Abdülaziz Bey. (1995). Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri (Toplum Hayatı), Haz. Kazım Ansan-D. Ansan Günay, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Araz, Nezihe, (2000). “Osmanlı Mutfağı”, Hünkar Beğendi-700 Yıllık Mutfak Kültü- rü, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 7-19.
• Baş, Eyüp. (2004).“Aşure Günü, Tarihsel Boyutu ve Osmanlı Dini Hayatındaki Yeri Üzerine Düşünceler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XLV, 1, Ankara, 167-190.
• Bilgin, Arif. (2004). Osmanlı Saray Mutfağı (1453-1650), İstanbul: Kitabevi Yayın- ları, İstanbul.
• Demirtaş, Mehmet. (2006). “Osmanlı Başkentinde Dilenciler ve Dilencilerin Toplum Hayatına Etkileri”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 20, 91-93.
• Efdalüddin (Tekiner). (1941). “Âşûra-Sarayda Âşûra Tevzi’ Merasimi”, İslam-Türk Ansiklopedisi, I, İstanbul: Asar-ı İlmiye Kütüphanesi, 612-614.
• Göktaş, Uğur. (1994). “Muharrem Adetleri”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 5, İstanbul: Kültür Bakanlığı – Tarih Vakfı, 372-373.
• Gürsoy, Deniz. (2004b). “Sarayda Mutfak Teşkilatı”, Tarihin Süzgecinde Mutfak Kül- türümüz, İstanbul: Oğlak Yayıncılık, 95-111.
• Gürsoy, Deniz. (2004a). “14. ve 15. Yüzyıllarda Yemek”, Tarihin Süzgecinde Mutfak Kültürümüz, İstanbul: Oğlak Yayıncılık, 112-117.
• Işın, Priscilla Mary. (2008). Gülbeşeker Türk Tatlıları Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Kartalcık, Vedat. (2008). “Anadolu Ağızlarında Üzüm Adlandırmaları”, Turkish Stu- dies, Volume 3/5, Fall.
• Koçu, R. Ekrem. (1960b). “Aşure”, İstanbul Ansiklopedisi, 3, İstanbul: İstanbul An- siklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 1178.
• ——. (1960a). “Aşure Baklası”, İstanbul Ansiklopedisi, 3, İstanbul: İstanbul Ansiklo- pedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 1178.
• Musahipzade Celal. (1992). Eski İstanbul Yaşayışı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sema, Sadri. (2008). Eski İstanbul Hatıraları, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Şeker, Mehmet. (1997). Gelibolulu Mustafa Ali ve Mevaidü’n-nefais Fi Kavai- dü’l-Mecalis, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özlü, Z. (2014). “Osmanlı Sarayında Aşure Geleneği Uygulamasına Dair”, Milli Folklor, 26/101, 209-224.
• Pakalın. M. Zeki. (1993a), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı (MEB)Yayınları.
• ——. (1993b). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, İstanbul: MEB Ya- yınları.
• Ülkütaşır, M. Şakir. (1941). “Âşûra-Halkiyat”, İslam-Türk Ansiklopedisi, İstanbul: Asarı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, 611-612.
• Ünver, A. Süheyl. (1952). Fatih Devri Yemekleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü.