ÂŞIKLIK GELENEĞİNİN OLUŞUMUNDA BÂTINİ TEKKELERİN ÖNEM

Yıl 2021, Sayı: 97, 111 - 122, 02.03.2021

Caner Işık

Öz

Âşıklık geleneğinin XVI. yüzyıldan itibaren şekillendiği kabul edilir. Geleneğin günümüze nasıl bir süreç içinde geldiği hususunda değişik iddialar vardır. Âşıklık geleneğinin başlangıcını Bâtıni Tekkelerle ilişkilendiren İlhan Başgöz’ün belirlemesi, söz konusu geleneğin tarihsel bir süreç içinde anlaşılmasını daha da kolaylaştırmaktadır. Başgöz’ün işaret ettiği noktadan hareketle, Türk saz şairlerinin tarihsel süreç içinde şamandan ozana, ozandan derviş şaire, derviş şairden de Aşık’a doğru bir değişim izlediği tespiti rahatlıkla yapılabilmektedir. Makalemizde âşıklık geleneği tarihsel bir süreç içinde açıklanıp, İlhan Başgöz’ün belirlemelerinin Türkmen Bâtıni geleneğini, özelde Alevi ve Bektaşi çalışmalarını nasıl olumlu yönlendirdiği, örneklenerek açıklanacak ve bütünlüklü bir yaklaşım ortaya konulacaktır. Âşıklık geleneğinin oluşum süreçlerinde Türkmen Batıni geleneğinin iki farklı koldan gelişmesinin tespiti yapılarak, Alevilerin daha çok konar göçer ve kırsal bölge Batıni Türkmenleri olduğu vurgulanacak ve diğer kolun aşıklık geleneğini oluşturanların ise yerleşik Sünni Türkmenler olduğu tespiti yapılacaktır. Süreç içinde bu iki kolun Türk sözlü şiir geleneği temelinde karşılıklı etkileşimi ve ilişkisi olsa da kendilerine özgü kendi geleneklerini oluşturdukları ifade edilecektir. Günümüzde Türk halk şiir geleneğini bütünsel olarak kavrayabilmek, Türk toplumunu oluşturan unsurların, tarihsel süreç içinde doğru anlamlandırılması ile mümkün olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Âşık, Âşıklık Geleneği, Bâtınilik, Alevilik

The Significance of Heterodox Monastries in The Evolution of Wandering Minstrels

Öz

It is usually accepted that the tradition of minstrels started in the 16th. century. There are various different arguments about the transmission of the traditions of wandering minstrels. The argumentation made by Prof. Ilhan Başgöz on the birth of minstrels enlightens our understanding about the tradition in a historical process. It is clearly possible to elaborate the evolution of Turkish poets into shamans, minstrels, dervish poets, and ashık minstrel by integrating the approach used by Prof.Basgöz. In this paper, the purpose is to explain the way is which the approach used by Ilhan Basgöz has been enriching for the tradition of Turkmen-Heterodoxy studies as well as Alevi-Bektashi studies by offering examples. Additionally, the processes related to the development of minstrels and the tradition of Turkmen-Heterodoxy will be evaluated. It will also be emphasized that the Alevi people are nomadic and belong to the traditional rural Heterodox Turkmens; that the other branch of the tradition is formed by the Sunni Turkmens who are not nomadic. There will be an emphasis on the argument on the interplay between the two branches on the one hand; and the development of independent traditions on the other. It will be possible to grasp the tradition of the Turkish poetry as a whole by analyzing and acknowledging elements of the Turkish society in a historical process.

Anahtar Kelimeler

Minstrel, Minstrel tradition, Heterodoxy, Alawi

Kaynakça

• Barkan, Ömer Lütfü. (1942) “İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”. Vakıflar Dergisi, 2. 279-304
• - . (2004). “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu Sorunu”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi. (84) 1, 33-39.
• Başgöz, İlhan. (1952). “Turkish Folk Stories About the Lives of Minstrels,” Journal of the American Folklore. 65(258), 331-340.
• -. (1986) Folklor Yazıları. İstanbul: Adam Yayınları.
• -. (1973) “Türk Halk Hikâyelerinde Düş Motifi Zinciri”. Hacettepe Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 5(2), 71-86.
• Batur, Suat. (1998). Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Altın Kitaplar.
• Birdoğan, Nejat. (1995). Anadolu ve Balkanlar’da Alevi Yerleşmesi Ocaklar – Dedeler- Soyağaçlar. İstanbul: Mozaik yayınları.
• Cebeci, Dilaver. (1998). “Dini Karizmatik Tipler Olarak Anadolu Velilerinin Türk Fütühatındaki Etkileri”, Ahmet Yesevi’den Hasan Dede’ye Gönül Erleri: Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Yay. Haz. Z. Aksal...[et al.], Kırıkkale: KİKTAV, 53-63.
• Çamuroğlu, Reha. (1999). Tarih Heterodoksi ve Babailer. İstanbul: Om Yayınları.
• Çobanoğlu, Özkul. (2000). Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Günay, Umay. (2008). Türkiye’ de Aşık Tarzı Şiir Geleneği. ve Rüya Motifi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Güvenç, Bozkurt. (2000). Türk Kimliği, Kültür Tarihinin Kaynakları. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.
• Işık, Caner. (2008). Derviş Ruhan Örneğinde Alevi Bektaşi Dervişlik Geleneği, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• İnan, Abdulkadir. (2006). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kılıç, Mahmut Erol. (2005). Sufi ve Şiir: Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası, İstanbul: İnsan Yayınları.
• Köprülü, Mehmet Fuat. (1989). Edebiyat Araştırmaları I. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• -. (1999). Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• -. (2005). Anadolu’da İslamiyet, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Melikof, Irene. (1998). Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe. (Çev:Turan Alptekin). İstanbul: Cumhuriyet Kitabevi.
• -. (2004). Alevi Bektaşiliğin Tarihi Kökenleri, Bektaşi Kızılbaş Bölünmesi ve Neticeleri. Türkiye’de Aleviler Bektaşiler ve Nusayriler Tartışmalı İlmî Toplantılar Dizisi, Ensar Neşriat, İstanbul, 17-23.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (1999a). Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII Yüzyıllar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• -. (1999b). Türkler, Türkiye ve İslam. İstanbul: İletişim Yayınları.
• -. (2000). Babailer İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslam-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Öz, Baki. (1997). Alevilikle İlgili Osmanlı Belgeleri. İstanbul: Can Yayınları.
• Saraçgil, Ayşe. (1999). “Kahvenin İstanbul’a Girişi, 16 ve 17. Yüzyıllar”. Haz: Helene- Desmet Gregoire ve François Georgeon. Çev. Meltem Atikve Esra Özdagan. Doğuda Kahve ve Kahvehaneler. Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. 29-45.
• Türkmen, Fikret. (1999). “Yazılı Kaynaklardaki (Cönklerdeki) Bektaşi Şairlerinin Şiirlerinde Görülen Yeni Şekiller”, I. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri : (22-24 Ekim, Ankara, Turkey, 1998), Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi. Ankara.