MUSÂHİBLİK KURUMU ÜZERİNDEN ALEVİ OCAKLAR VE GRUPLAR HAKKINDA BAZI DEĞERLENDİRMELER

Yıl 2020, Sayı: 93, 11 - 36, 13.03.2020

Cenksu Üçer

Öz

Bu çalışmada Alevi nitelemeli ocak ve grupların bazısında var olan ve “iki evli ailenin dünya ve ahiret kardeşliğini” ifade eden Musâhiblik kurumu ele alınmaktadır. Çalışmada, toplumsal dayanışma ve yardımlaşmayı gerçekleştiren Musâhiblik kurumunun, dünü ve bugünü ile ele alıp, buradan hareketle Alevi nitelemeli geleneğe mensup ocak ve gruplar hakkında bir takım değerlendirmeler yapmak amaçlanmıştır. Alevi geleneğe mensup kimi ocak ve gruplar arasında varlığını sürdüren Musâhibliğin, Anadolu’da değişik yörelerde ve kesimler arasında Yaren, Barana, Delikanlı Teşkilatı, Gezek, Muhabbet, Oda Teşkilatı, Sohbet, Sıra, Perde, Arfana vb. farklı isimler ve değişik işleyişlerle sürdürülmüş olan pek çok oluşumla aynı kaynaklardan beslenmesi dikkate değerdir. Dolayısıyla Musâhibliğin, Anadolu’da toplumsal yardımlaşma ve dayanışma fonksiyonu icrâ eden pek çok oluşumda görülen anlayış ve ilkelerin, boy, soy, aşiret sistemi ve tarikat hayatı kalıplarında şekillenen Alevi zümrelerin sosyal ve dînî hayatına göre hal almış bir şekli olduğu anlaşılmaktadır. Ancak modernite, sekülerleşme, sanayileşme, şehirleşme, uzmanlık alanlarının belirginleşmesi, göç vb. etkenlere bağlı olarak yaşanan köklü değişiklikler, Dedelik, Düşkünlük ve Musâhiblik gibi, ilgili geleneksel olgu içerisinde anlam bulan ve şekillenen anlayış ve kurumsal yapıları kökten sarsmıştır. Yaşanan geçiş dönemi ve Alevilerin şehirlerde kurumlaşma çabaları geleneksel kurumların ne şekilde devam edeceği ya da devam edip etmeyeceğini de açıklığa kavuşturacaktır.

Anahtar Kelimeler

Musâhiblik, Alevi Ocak ve Gruplar

Some Evaluations on the Alawi Lodges and Groups Through the Musāhiblik Institution

Öz

This article deals with the Musāhiblik companionship institution. The Musāhiblik institution is available in some lodges ocak and groups named Alawi. This institution expresses the brotherhood of the two married families in the worldly life and the Hereafter. This study is aimed at dealing with the Musāhiblik institution that provides social solidarity in the past and present and to evaluate approaches of the Alawi lodges and groups on the issue. The Musāhiblik institution that maintains influence in some Alawi lodges and groups is nourished from the same sources with many formations in different regions of Anatolia, for example, Yaren, Barana, Delikanlı Organisation, Gezek, Muhabbet, Oda Organisation, Sohbet, Sıra, Perde, Arfana etc. It is understood that the Musāhiblik is a form established according to social and religious lives of the Alawi lodges and groups, which are also shaped by tribe system, lineage, clan and Sufi order life. However, the radical changes experienced due to modernity, secularization, industrialization, urbanization, specialization, migration and so on have radically shaken the social corporate structures, such as Dedelik, Düşkünlük, Musāhiblik and so forth. The transition period experienced in Turkey and the institutionalization efforts of the Alawi groups in the cities will determine and clarify how the traditional institutions will continue and whether or not they will continue in the first place.

Anahtar Kelimeler

Musāhiblik, Alawi lodges, Alawi groups

Kaynakça

• Akın, Eren. (2018). “Kültürel Bellek Aktarımında Sosyal Örgütlenme ve Kontrol Me- kanizması İlişkisi: Musahiplik Kurumu Örneği”. Alevilik-Bektaşilik Araştırma- ları Dergisi 18, 295-318.
• Aksüt, Hamza. (2009). Aleviler Türkiye-İran-Irak-Suriye-Bulgaristan. Ankara: Yurt Kitap-Yayınları.
• Aktaş, Ali. (1999). “Kent Ortamında Alevîlerin Kendilerini Tanımlama Biçimleri ve İnanç Ritüellerini Uygulama Sıklıklarının Sosyolojik Açıdan Değerlendirilme- si”. I. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri, Ankara. 449- 484.
• Alperen, Abdullah. (2009). “Alevî(lik) Modernleşmesine Dair Düşünceler”. Dem Dergi (Değerler Eğitimi Merkezi Dergisi) 6, 76-79.
• Ayaz, Berna. (2013). “Balıkesir Çepni ve Tahtacılarında Musahiplik Geleneğinin Top- lum Yaşamındaki İşlevi”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 5, 103-114.
• Bal, Hüseyin. (1997). Alevi-Bektaşi Köylerinde Toplumsal Kurumlar. İstanbul: Ant Yayınları.
• Balkız, Ali. (2007). Kent Koşullarında Sosyolojik Olgu Olarak Alevilik Yazılar. İstanbul: Alev Yayınları.
• Birdoğan, Nejat. (1995). Anadolu ve Balkanlar’da Alevi Yerleşmesi Ocaklar-Dede- ler-Soyağaçları, İstanbul: Mozaik Yayınları.
• Bozkurt, Nizam. (2008). Kur’an’da Alevî Erkânı Erkânname 100 Konu- 100 Deyiş- 100 Ayet. Ankara.
• Bulut, H. İbrahim. (2013). “Türkmen Geleneğinde Sosyal Dayanışma Ve Kardeşlik Kurumu Olarak “Musahiplik”. Kutlu Doğum Haftası “Hz. Peygamber Kardeş- lik Ahlakı ve Kardeşlik Hukuku” Sempozyumu, Ankara. 450-466.
• Bulut, H. İbrahim ve Murat Çetin. (2010). “Gölyaka Alevîlerinin Dini İnanç ve Ya- şantıları”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları, www.mezhep.org. III/2, 165-206.
• Buyruk. (1982). Haz. Fuat Bozkurt. İstanbul.
• Buyruk, Menakıbı Şeyh Safi Musul ve Çevresindeki Şebeklerin Buyruğu. Haz. Ahmet Taşğın. Köln: Alevi-Bektaşi Kültür Enstitüsü.
• Cengiz, Recep. (2000). “Çamiçi Beldesinde Dini Hayat; Alevilik Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilim- ler Enstitüsü, Elazığ.
• Çağatay, Neşet. (1974). Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik. Ankara: AÜİF Yayınları.
• Çamuroğlu, Reha. (2000). Değişen Koşullarda Alevîlik. İstanbul: Doğan Kitap.
• Dedekargınoğlu, Hüseyin. (2016). “Dede Garkın Ocağı’nda Musahiplik Uygulaması Örneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 78, 91-112.
• Düzgün, Dilaver. (2007). “Divanü Lügati’t-Türk’te Sosyal Normları Karşılayan Kav- ramlar”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 35, 201- 215.
• Er, Pîri. (2006). Direnen Kültür Anadolu Aleviliği. İstanbul: Detay Yayınları.
• Er, Tülay. (1988). Simav İlçesi ve Çevresi Yaren Teşkilatı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Erdebilli Şeyh Safî ve Buyruğu. (1994). Haz. Mehmet Yaman. İstanbul.
• Ersal, Mehmet. (2016). Alevilik Kavramlar ve Ocak Sistemi –Çubuk Havzası Örneği-. Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• Gökyay, Orhan Şaik. (1976). Dede Korkut Hikâyeleri. İstanbul: Kültür Bakanlığı Ya- yınları.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (1977). Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkilap ve Aka Kitabevleri.
• Güngör, Özcan. (2007). Ârâf’taki Kimlik: Alevîlik/Bektâşilik. Ankara: Akasya Kitap.
• Irmak, Yılmaz- Hamarat, Handan. (2018). “Bingöl Aleviliğinde Dedelik Musahip- lik Düşkünlük ve Cem”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/15, 211-232.
• İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. (1998). Haz. Adil Ali Atalay. İstanbul: Can Yayınları.
• İnalcık, Halil. (1999). “Osmanlı Devletinin Kuruluş Problemi”. Doğu Batı 7, 9-22.
• İnan, Abdülkadir. (1948). “Eski Türklerde ve Folklarda Ant”. Dil Tarih Coğrafya Fa- kültesi Dergisi 6, 79-290.
• İpek, Yasin. (2004). “Tahtacılarda Alevi Terminolojisinden Kimi Örnekler”. Alevilik. Haz. İsmail Engin, Havva Engin. İstanbul: Kitap Yayınevi, 43-51.
• İpşirli, Mehmet. (2006). “Musâhib”, TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Di- yanet Vakfı Yayınları, 31/230.
• Kaplan, Ayten. (2004). “Tahtacılarda Aile Kurumu ve Akrabalık Kurumu”. Alevîlik. Haz. İsmail Engin/Havva Engin. İstanbul: Kitap Yayınevi, 357-384.
• Kaplan, Doğan. (2010). Yazılı Kaynaklarına Göre Alevîlik. Ankara: TDV Yayınları.
• Kaşgarlı, Mahmud. (1986). Divanü Lûgati’t-Türk I-IV. Haz. Besim Atalay. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaya, Haydar. (1989). Musâhiblik. İstanbul: Engin Yayıncılık.
• ——. (1996). Alevi Bektaşi Erkânı, Evrâd’ı ve Edebiyatı. İstanbul: Engin Yayıncılık.
• Kaygusuz, İsmail. (1991). Aleviliğin Toplumsallaştırılmış Tapınç Kurumlarından Mu- sahiblik. Alev Yayınları.
• Keremî, Hasan Saîd. (1992). el-Hâdî ilâ Lügati’l-‘Arab (I-IV). Beyrut: Dâr-u Lübnân.
• Keskin, Y. Mustafa. (2004). Değişim Sürecinde Kırsal Kesim Alevîliği, Elazığ Sünköy Örneği. Ankara: İlâhiyât Yayınları.
• ——. (2009). Kentleşme Sürecinde Alevîlik Gelenek ve Modernizm Arasında Gelgit- ler –Elazığ Örneği. İstanbul: Kıvılcım Ajans.
• Korkmaz, Esat. (1994). Ansiklopedik Alevilik Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ant Yayınları.
• Kutlu, Sözmez. (2008). Çağdaş İslamî Akımlar ve Sorunları. Ankara: Fecr Yayınları.
• Manghol-Un, Niuça Tobça’an, (2010). Moğolların Gizli Tarihi. Çev. Ahmet Temir. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Melikoff, İrene. (1994). Uyur İdik Uyardılar: Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları. Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cem Yayınları.
• Mermer, Kenan. (2016). “Alevî-Bektâşî Klasiklerinde Musâhiblik ve Dâr Erkâ- nı”. Sakarya Üniversitesi Uluslararası Alevî-Bektâşî Klasikleri Sempozyumu, Sakarya. 325-354.
• Okan, Murat. (2004). Türkiye’de Alevilik Antropolojik Bir Yaklaşım. Ankara: İmge Kitabevi.
• Onat, Hasan. (2003). Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine”. İslâmiyât. 6 (3): 111-126.
• Özdemir, Emrah. (2011). “Geleneksel Alevilikte Musahiplik ve Musahip Erkânı Samsun İli Havza ve Lâdik İlçeleri Örneği”. Hitit Üniversitesi Hacı Bektaş Veli Araştırma ve Uygulama Merkezi I. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu. Çorum. 2/731-751.
• Pakalın, Mehmet Zeki. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (I-III). İstanbul: MEB Yayınları.
• Rençber, Fevzi. (2013). “Niyazi Arslan Dede ile Adıyaman’da Alevilik Üzerine”. The Journal of Academic Social Science Studies 5/3, 547-569.
• ——. (2016). Hakk Muhammed Ali Aşkı, Adıyaman Alevileri. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Sarıkaya, M. Saffet. (2003) Anadolu Alevîliğinin Tarihî Arka Planı (XI-XIII. Yüzyıl). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• ——. (2017). “Alevilik-Bektaşiliğin Tasavvufi Boyutu Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 82, 9-23.
• Selçuk, Ali. (2004). Tahtacılar. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Seven, Yusuf Can – Turan, Fatma Ahsen. (2014). “İmam Rıza Ocağı’nın İnançsal Dü- şünsel Yapısı ve Pratikleri Müsahip Ceminde Görgü Erkânı”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 9, 195-249.
• Sinanoğlu, Faruk. (2008) , Türk Kültüründe Alevi-Bektaşi Olgusu (Malatya Örneği). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Soyyer, Yılmaz. (1996). Sosyolojik Açıdan Alevî Bektaşî Geleneği. İstanbul: Seyran.
• Subaşı, Necdet. (2005). -Sırrı Fâş Eylemek- Alevi Modernleşmesi. Ankara: Kitâbiyât.
• ——. (2009). “Türk Modernleşmesi ve Alevîler”. Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü. Edit. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın- ları, 110-121.
• Şahhüseyinoğlu, H. Nedim. (2001). Alevi Örgütlerinin Tarihsel Süreci. Ankara: İtalik Yayınları.
• Taşğın, Ahmet. (1997). “Ereğli ve Çevresindeki Alevilerde Sosyal ve Dini Hayat”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- titüsü, Konya.
• ——. (2006). Türkmen Aleviler –Diyarbakır Örneği-. İstanbul: Ataç Yayınları.
• ——. (2009). “Cem, Cemevi ve İşlevleri”. Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kül- türü. Edit. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 211-225.
• ——. (2013). “Diyarbakır Türkmen Alevilerinde Musahip Erkânı”. Türk Dünyası Araştırmaları 207, 205-226.
• Togan, A. Zeki Velidî. (1972). Oğuz Destanı Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Ahmet Sait Matbaası.
• Tur, Seyit Derviş. (2002). Erkânname, Aleviliğin İslâm’da Yeri ve Alevi Erkânları. İstanbul: Can Yayınları.
• Uğurlu, Ahmet. (1991). Alevilikde Cem ve Musâhiblik. İstanbul: Ufuk Matbaası.
• Üçer, Cenksu. (2015a). Tokat Yöresinde Geleneksel Alevîlik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• ——. (2015b). Alevîlikte Musâhiblik. Ankara: Araştırma Yayınları.
• ——. (2018). “Cemevi: Âdâb ve Erkânın İcrâ Edildiği Mekân”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 88, 59-84.
• Üzüm, İlyas. (1997). Günümüz Alevîliği. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Yalçınkaya, Ayhan. (1996). Alevilikte Toplumsal Kurumlar ve İktidar. Ankara: Mülki- yeliler Birliği Vakfı Yayınları.
• ——. (2003). Küf Dede Korkut, Said Nursî ve Hz. Ali Üzerine. İstanbul: Alan Yayın- ları.
• Yaman, Ali. (1998). Alevilikte Dedeler Ocaklar. İstanbul: Ufuk Matbaacılık.
• ——. (2009). “Alevîlikte Toplumsal Kontrol Kurumu: ‘Düşkünlük’”. Geçmişten Gü- nümüze Alevî-Bektaşî Kültürü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Edit. Ahmet Yaşar Ocak. 203-210.
• Yaman, Mehmet. (2001). Alevîlik İnanç-Edeb-Erkân. İstanbul.
• Yıldırım, Rıza. (2018). Geleneksel Alevilik, İnanç, İbadet, Kurumlar, Toplumsal Yapı, Kollektif Bellek. İstanbul: İletişim.
• Yıldız, Harun. (2005)“Alevî/Bektaşî Geleneğinde Musâhiblik”. Uluslararası Bektaşi- lik ve Alevilik Sempozyumu -I- Bildiriler-Müzakereler. Isparta. 123-132.
• ——. (2009). “Alevî-Bektaşî Geleneğinde Musahiplik”. Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü. Edit. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Kültür ve Turizm Ba- kanlığı Yayınları. 397- 413.