BALKANLARDA GÖRÜLEN YEDİGEN PLANLI TÜRBE ŞEMASININ KAYNAKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2020, Sayı: 93, 71 - 110, 13.03.2020

Bahriye Güray Gülyüz

Öz

İnsanoğlunun tarihi serüveni içerisinde her sayı, özel bir karakter, kendisine has özel bir gizem ve metafizik bir anlam kazanmıştır. Bu bağlamda kişisel ve toplumsal semboller olarak bazı sayılar din, bilim ve sanat öznesi halinde özellikle vurgulanmıştır. En eski zamanlardan beri toplulukları kendine çeken yedi sayısı, bereket, düzen, yenileniş ve gelişim etrafında kurgulanan anlamlarına yenilerini katarak varlığını devam ettirmiştir. İslam öncesi devirlerden beri yedi sayısının Türklerin kültür ve inançlarında özel bir yere sahip olduğu anlaşılmaktadır. İslam gizemciliğinin de etkisiyle perçinlenen bu ayrıcalıklı durum, yedi sayısı etrafında çok sayıda kültün oluşmasına fırsat vermiştir. Yapılan araştırmalar 16. yüzyıl başlarından 19. yüzyıl ortalarına kadar Balkanlarda yedigen planlı türbeler inşa edildiğini göstermektedir. Günümüze ulaşan yedigen türbelerden Otman Baba, Kıdemli Baba, Akyazılı Sultan, Demir Baba, Ali Baba ve Abdullah Baba türbeleri inşa edildikleri devrin özelliklerini gösteren orijinal yapılardır. Modern malzemeyle, yeniden inşa edilmiş olan Hasan-Hüseyin ve Demirhanlı Gazi Ali Baba türbeleri, sadece Balkanlarda uygulanan ünik bir tasarımın ısrarlı kullanımını ortaya koymaktadır. Bu unsur sadece plan şemasıyla sınırlı kalmamış, yapılardaki mimari öğeler ile bezeme repertuarlarında da vurgulanmıştır. Türk-İslam mimarisinin başka coğrafyalarında karşımıza çıkmayan bu ünik tasarım birçok faktörün bir araya gelmesiyle şekillenmiş olmalıdır. Bu çalışmada, yedi sayısı ekseninde gelişen inanışların anıtsal birer ürünü olan yedigen şemalı türbe uygulamasının kaynaklarını tespit etmek amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Balkanlar, Yedigen plan şeması, Kutsal Yedi Sayısı, Otman Baba, Sembolizm

An Evaluation On The Sources Of The Heptagon Plan Scheme Seen In The Balkans

Öz

In the historical adventure of mankind, every number has acquired a special character, a unique mystery and a metaphysical meaning. In this context, some numbers as personal and social symbols are particularly emphasized as subjects of religion, science and art. The number seven that attracted communities from the earliest times has continued to exist, adding new ones to their meaning built around abundance, order, renewal and development. It is understood that the number seven has a special place in the culture and beliefs of Turks since pre-Islamic times. This privileged situation, which has been riveted with the influence of Islamic mysticism, has allowed many cults to be formed around the number seven. Researches show that from the beginning of the 16th century to the mid19th century, the tombs with heptagon shaped were built in the Balkans. The tombs of Otman Baba, Kıdemli Baba, Akyazılı Sultan, Demir Baba, Ali Baba and Abdullah Baba, which are the seventh shrines that have survived to the present day, are the original structures showing the characteristics of the period in which they were built. Hasan-Hüseyin and Demirhanlı Gazi Ali Baba tombs, which have been rebuilt with modern materials, demonstrate the persistent use of a unique design, which implemented only in the Balkans. This element is not only limited to the plan scheme, it is also emphasized in the architectural elements and decoration repertoires in the buildings.This unique design, which does not appear in other geographies of Turkish-Islamic architecture, should have been shaped by the combination of many factors.In this study, it is aimed to determine the sources of the heptagon shaped tomps, which is a monumental product of beliefs developed on the axis of number seven

Anahtar Kelimeler

Balkans, Heptagon plan scheme, Sacred Number Seven, Otman Baba, Symbolism

Kaynakça

• Ahmed Bâdî Efendi. (2014). Riyâz-ı Belde-i Edirne /20. Yüzyıla Kadar Osmanlı Edirne’si. Kitap 1, Cilt 2. Haz. Niyazi Adıgüzel ve Raşit Gündoğdu. İstanbul: Trakya Üniversitesi Yayınları.
• Aksu, Hüsamettin. (1998). “Hurûfîlik”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c.18, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 408-412.
• Atasoy, Nurhan. (2005). Derviş Çeyizi Türkiye’de Tarikat Giyim Kuşam Tarihi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Balkanlı, A. Kemal. (1986). Şarki Rumeli ve Buradaki Türkler. Ankara: Elhan Kitabevi.
• Barkan, Ö. Lütfi. (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I / İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk
• Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, II, s. 279-386.
• ——. (1953). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, c. 15, S. 1-4, s. 209-237.
• Başar, Fehameddin. (2011). “Osmanlı Akıncı Ailelerinin Balkan Tarihindeki Yeri”, Balkanlar’da İslam Medeniyeti Uluslararası Üçüncü Sempozyum Tebliğleri (Bükreş, Romanya/1-5 Kasım 2006), İstanbul. s. 215-231.
• Coşar, Mevhibe. (2011). “Alevi-Bektaşi Kültüründe Sayılara Yüklenen Terim Değeri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 60, s. 113-128.
• Çalık, Sıddık. (2005). Çirmen Sancağı Örneğinde Balkanlar’da Osmanlı Düzeni (15- 16. Yüzyıllar). Ankara: Bosna-Hersek Dostları Vakfı Yayınları.
• Erdem, Sargon. (1991). “Babil”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.392-395.
• Esin, Emel. (1978). İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslâma Giriş (Türk Kültürü El Kitabı, II, Cild 1/b’den Ayrı Basım). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Evliya Çelebi. (2006). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Kitap 3, c. 2. Haz. Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı, İstanbul: YKY.
• ——. (2008). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Kitap 2, c. 1. Haz. Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman, İstanbul: YKY.
• ——. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Kitap 8, c. 1. Haz. Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• ——. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Kitap 8, c. 2. Haz. Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Eyice, Semavi. (1967). “Varna ile Balçık Arasında Akyazılı Sultan Tekkesi”, Belleten. c. 31, S. 124, s. 551-600.
• Günşen, Ahmet. (2007). “Gizli Dil Açısından Alevîlik-Bektâşilik Erkân ve Deyimlerine Bir Bakış”, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları 2/2, s. 328-350.
• Kanits, Feliks. (byy). Dunavska Balgaria i Balkanat. T. 3. (Tuna Bulgaristanı ve Balkan, Cilt. 3). Çev. Peter G. Gorbanov. Sofya: Borina.
• Keskioğlu, Osman. (1971). “Bulgaristan’da Türk Vakıfları ve Bali Efendi’nin Vakıf Paraları Hakkında Bir Mektubu”, Vakıflar Dergisi 9, s. 81-94.
• Kılıç, Filiz vd. (2007). Otman Baba Velayetnamesi (Tenkitli Metin). Ankara: Grafiker Ofset.
• Kılıç, Filiz ve Bülbül, Tuncay. (2011). Demir Baba Velâyetnamesi (İnceleme-Tenkitli Metin). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Kiel, Machiel. (1971) “Bulgaristan’da Eski Osmanlı Mimarisinin Bir Yapıtı: Kalugerovo-Nova Zagora’daki Kıdemli Baba Sultan Bektaşi Tekkesi”, Belleten, c. 35, S. 137, s. 45-52.
• ——. (2013). “Yenice-i Zağra”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 43, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 448-450.
• Kocasavaş, Yıldız. (2002). “Eski Türklerde Yas ve Ölü Gömme Adetleri”, Türkler Ansiklopedisi, c. 3, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 67-75.
• Kökel, Coşkun. (2007). “Bulgaristan’da Yaşayan Alevilik ve Bektaşilik Üzerine”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 43, s. 9-27.
• Lewis, Stiven. (2001). “The Ottoman Architectural Patrimony of Bulgaria” EJOS 4, s.1-25.
• Maden, Fahri. (2017). “Selanik Vilayetinde Bektaşilik”, Alevilik Araştırmaları Dergisi 13, s. 137-183. Mikov, Lyubomir. (2008). Bulgaristan’da Alevi-Bektaşi Kültürü. İstanbul: Kitapyayınevi.
• Noyan, Bedri. (1976). Demir Baba Vilâyetnamesi. İstanbul: Can Yayınları.
• Ocak, A. Yaşar. (1983). Bektaşi Menakıbnamelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• ——. (1992). Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler. Ankara: TTK. Basımev
• ——. (2011). Sarı Saltık Popüler İslam’ın Balkanlardaki Destani Öncüsü (XIII. Yüzyıl). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ögel, Bahaeddin. (2010). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamalarıyla Destanlar) c. 1. Ankara: TTK. Yayınları.
• Öz, Mustafa ve Eş-Şek’a M. Muhammed. (2001). “İsmâilliye”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 23, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 128-133.
• Schimmel, Annemarie. (2000). Sayıların Gizemi. Çev. Mustafa Küpüşoğlu. İstanbul: Kabalcı.
• Seyman, Adil. (2006). “Balkanlar’da Alevi Bektaşilik”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Süleymanova, Sevda. (2011). “Miracnameler’de Arş-Kursi ve “Yedi Yıldız Denizi” Anlayışlarının Felsefi-Mitolojik Kaynakları”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. (Azerbaycan Özel Sayısı –I), s. 223-236.
• Tanman, M. Baha. (1990). “Yunanistan’da, Katerin’de Abdullah Baba Tekkesi”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 9, 19-28.
• Turan, Ömer ve İbrahimgil, M. Zeki. (2004). Balkanlardaki Türk Mimari Eserlerinden Örnekler. Ankara: TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları.
• Uraz, Murad. (1994). Türk Mitolojisi. İstanbul: Düşünen Adam Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı. (1988). Osmanlı Tarihi. C. 1, Ankara: TTK. Basımevi.
• ——. (ty). Osmanlı Tarihi. C. 2, Ankara: TTK. Basımevi.
• Yahyâ Âgâh b. Salih el-İstanbuî. (2005). Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm. Edt. Yusuf Özbek. İstanbul: Ocak Yayıncılık.
• http://www.cemvakfi.org.tr/balkanlarda-alevilik-bektasilik/ahmet-hezarfenle-balkanlarda-alevilik-bektasilik- uzerine-bir-soylesi/Erişim tarihi: 26 Mart 2014.
• h t t p s : / / w w w. f a c e b o o k . c o m / B e k t a s h i a n e / p h o t o s / p c b . 2 2 0 4 0 9 0 9 0 3 214693/2211984599091990/?type=3&theater/ Erişim tarihi: 20 Aralık 2019.
• http://www.nit-istanbul.org/kielarchive/index.php Erişim tarihi: 5 Ocak 2020.