Kültürel Belleğin Yinelenmesi: Kayseri’de Koçgiri Aşireti’nin Yerleştiği Köylerde Bezemeli Mezar Taşları

Yıl 2020, Sayı: 95, 277 - 299, 12.09.2020

Ayşe Budak

Öz

Kayseri’nin Develi ve Sarız ilçelerinde yerleşmiş olan Koçgiri Aşireti’ne bağlı kişilerin yaşadığı köylerde bulunan bezemeli mezar taşları bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Kayseri’nin en büyük ilçelerinden olan Sarız, 42 köye sahiptir. Çerkez, Avşar ve Kürtlerden oluşan kozmopolit bir yapı gösterir. 19. yüzyılın son çeyreğinde Çerkez muhacirler için Çerkez köyleri kurulmaya başlanmıştır. Aynı yüzyılın ikinci yarısında Koçgiri Aşireti’nden Kürtler bölgeye yerleşmiştir. Aynı yüzyılın getirdiği bir diğer yenilikse bölgede konar-göçer Avşarların yerleşik hale gelmesidir. Bu yüzyılda Sarız, Aziziye Pınarbaşı kazasına bağlı nahiye konumundadır. Sarız’a bağlı Gümüşali, Sancakağıl, Altısöğüt ve Ördekli köyleri Koçgiri Aşireti mensuplarının yerleştiği köylerdendir. Kayseri’nin en büyük ilçelerinden olan Develi’de 75 adet köy 2014 yılında mahalleye dönüştürülmüştür. Develi’nin Karapınar ve Derebaşı köyleri de yine Koçgiri Aşiretinin yerleştiği yerlerdendir. Bu köyler, 19. yüzyılın ikinci yarısında bölgeye yerleşen Koçgiri Aşiretine mensup Kürt ve itikat açısından Alevi inancına sahip kişiler tarafından kurulmuş köylerdir. Koçgiri Aşireti, Tunceli, Erzincan ve Sivas’a yayılmış bir aşirettir. Kayseri’de, Koçgiri Aşiretinden kişilerin yerleştiği köylerdeki bezemeli mezar taşları bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Bezemeler arasında; insan, atlı insan, kuş, mimari tasvirler, ay-yıldız motifleri, hayatağacı, ibrik ve kahve takımları gibi günlük kullanım eşyalarının yanı sıra geometrik kompozisyonlar da bulunmaktadır. Bu bezemeler Orta Asya Türk geleneğini sürdüren tasarımlar içermektedir. Bu çalışmada; mezar taşları katalog halinde tanıtılmak yerine, Anadolu’da farklı bölgelere yayılmış bu kompozisyonların 19-20. yüzyıllarda Kayseri’de tekrarlanan örnekleri üzerinden kültürel sürekliliğe dair bir okuma yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mezar Taşı, Gelenek, Bezeme, Kültür

Repetition of Cultural Memory: Figured Gravestones Found in The Villages Where Koçgiri Tribe Settled

Öz

Decorated gravestones in the villages of the people of Koçgiri Tribe located in Develi and Sarız districts of Kayseri constitute the subject of this study. Sarız, one of the largest districts of Kayseri, has 42 villages. It shows a cosmopolitan structure consisting of Circassians, Afshars and Kurds. With the settlement of Circassian emigrants in the last quarter of the 19th century, Circassian villages started to be established. In the second half of the same century, Kurds from Koçgiri tribe settled in the region. Another ethnic group brought by the same century is the settlement of the nomadic Afshars in the region. In this century, Sarız was the sub-district of Aziziye Pınarbaşı . Develi, which is one of the biggest districts of Kayseri, has 75 villages converted into neighbourhood in 2014. Gümüşali, Sancakağıl, Altısöğüt and Ördekli villages of Sarız are among the villages inhabited by members of the Koçgiri tribe. Develi's Karapınar and Derebaşı Villages are also among the places where the Koçgiri tribe is located. These villages were founded by people who belong to the Koçgiri tribe who settled in the region in the second half of the 19th century and who have Alawi faith. Koçgiri tribe is a tribe spread to Tunceli, Erzincan and Sivas. Figured gravestones in the villages where the members of the Koçgiri tribe settled in Sarız are the subjects of this paper. Among the decorations are man on a horse, birds, architectural depictions, moon-star motifs, tree of life, ewer and coffee sets, as well as geometric compositions. These ornaments include designs that continue the Turkish tradition of Central Asia. In this paper, instead of introducing gravestones in catalogues, an evaluation of cultural continuity will be made through the repeated examples of these compositions in Kayseri in the 19-20th Centuries, which spread to different regions with the conquest of Anatolia. Keywords: Gravestone, Tradition, Ornament, Culture

Anahtar Kelimeler

Gravestone, Tradition, Ornament, Culture

Kaynakça

• Aktaş, Ali. (2015). “Alevilerde Ölüm, Cenaze, Yas ile İlgili İnanış ve Ritüeller”, Ale- vilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 12, 17-65.
• Akyüz, Jülide. (2008). “Göç Yollarında; Kafkaslardan Anadolu’ya Göç Hareketleri”, Bilig 46, 37-56.
• Altı, Aziz. (2015). “Sarız’da İskân ve Nüfus (1865-1945)”, Erciyes Üniversitesi Sos- yal Bilimler Enstitüsü Dergisi 38,19-39.
• Altıer, Semiha. (2019). “Osmanlı Sanatı’nda İbrik Tasvirleri ve İkonografi”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 26, 149-202.
• Arslan, Aslı Sağıroğlu. (2015). “Ölüm Acısını Bir Fincan Kahve Dindirir Mi? Kayseri Zamantı Irmağı Vadisindeki Bezemeli Mezar Taşları”, Bir Taşım Keyif, Türk Kahvesinin 500 Yıllık Öyküsü, İstanbul: Türk Kahvesi Kültürü ve Araştırma Derneği Yayınları, 315-332.
• ——. (2018) Kayseri Zamanlı Irmağı Çevresindeki Bezemeli Mezar Taşları, Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Arslan, Muhammed. (2011). “Adıyaman Besni İlçesindeki Bazı Mezar Taşlarında Görülen Kahve Yapımı ve Sunumu ile İlgili Kabartmalar Üzerine”, Erciyes Üni- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 30, 257-284.
• Attar, Aygün ve Sabahattin Şimşir. (2013). Tarihten Günümüze Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Barut, Ilgın. (2018). “Osmanlı Dönemi’nde Gerçekleşen Göçlerin Kurumsallaşma ve Göç Politikaları Üzerindeki Etkileri”, Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi 40/2,161-190.
• Beler, İnan. (2019). Koçgir Aşireti’nde Mezar Törenleri, Ankara: Gece Akademi Yayınları.
• Berkli, Yunus. (2012). “Azerbaycan-Bakü’de Bulunan İnsan Heykel Biçimli Mezar Taşları ve Orta Asya-Azerbayan-Anadolu İlişkisi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 61, 27-42.
• Boratav, Pertev Naili. (1994). 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar), İstanbul: Bilge Su Yayınları.
• Bozkurt, Nebi ve Selda Ertuğrul. (2000). “İbrik”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.21, İs- tanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 372-376.
• Bulut, Faik. (2013). “Koçgiri Aşireti: Sırrı Arayanlar”, Atlas Dergisi, 245.
• Çal, Halit. (2011). “Erzincan Çayırlı İlçesi Mezarlarında Kuş Motifi”, Milli Folklor 89, 220-239.
• Çoruhlu, Yaşar. (1995). “Türk Sanatında Yırtıcı Olmayan Kuşların Sembolizmi”, Türk Dünyası Tarih Dergisi 102, 53-60.
• ——. (1997). “Orta Asya’dan Anadolu’ya Lahit veya Taş Sandukalarda Görülen Hançer-Bıçak Tasvirlerinin Sembolizmi”, Eyüpsultan Sempozyumu Bildiri Ki- tabı, İstanbul: Eyüp Belediyesi Yayınları, 60-70.
• Coşkun, Nilgün Çıblak. (2013). “Alevi-Bektaşi Geleneğinde Dârdan İndirme Cemi ve Bu Cemin Toplum Yaşamındaki Önemi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 65, 271-280.
• Danık, Ertuğrul. (1990). Koç ve At Şeklindeki Tunceli Mezartaşları, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Doğan, Orhan. (2006). “Bozkır Kavimlerinin Kültür ve Mitolojilerinde At”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Efendi, Rasim. (1986). Kamennaya Plastika Azerbaydcana, Moskova: Ishyg Yayın- ları.
• ——. (1999). Azerbaycan Heykeltıraşlığında Eski Türk İzleri, Uluslararası Dördün- cü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri Kitabı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 255-262.
• ——. (1997). “Kafkasya Türklerinde El Sanatları”, Erdem (Aydın Sayılı Özel Sayı- sı-III) 9/27, 998-1006.
• Erdem, Cem ve Tazegül Demir. (2010). “Bektaşilik Öğretisinde Terim ve Kavramlar”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 55, 437-468.
• Erdönmez, Celal. (2000). “Tanzimat Devrinde Koçgiri Aşireti’ni Islah Çalışmaları”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 127, 103-117.
• Esin, Emel. (1965). “The Horse In Turkic Art”, Central Asiatic Journal, 10, No:3/4, 167-227.
• Güray, Cenk. (2018). “Devirsel İbadet Modelleri Olarak Semah-Sema Uygulamala- rının Tarihsel Kökenleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 87, 23-48.
• İnan, Abdülkadir. (2017). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kırzıoğlu, Fahrettin. (1993). “Azerbaycan ve Anadolu’da Türkistan’dan Gelen Eski Milli Gelenek: Kabirtaşı Olarak Kullanılan Koyun ve At Heykelleri”, X. Vakıf Haftası Kitabı, 133-160.
• Kulaz, Mehmet ve İlter İgit. (2018). Tunceli’deki Mezarlıklar ve Mezar Taşları, İstan- bul: Hiperlink Yayınları.
• Küçük, Mehmet Alparslan. (2013). “Geleneksel Türk Dini’ndeki ‘Ana/Dişil Ruhlar’a Mitolojik Açıdan Bakış”, Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1,105- 134.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (1989). “Alevi”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 2, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 368-369.
• ——. (1992). “Bektaşilik”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.5, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 373-379.
• Özel, Ahmet Murat. (2010). “Şâzelî”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.38, İstanbul: Türki- ye Diyanet Vakfı Yay., s. 385-387.
• Özkan, Haldun. (2000). “Erzincan ve Çevresinde Orta Asya Türk Geleneğini Sürdü- ren Bezemeli Mezar Taşları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Ens- titüsü Dergisi 15, 31-49.
• Polat, Cavit. (2017). “Kahramanmaraş Keklikoluk Köyü Mezar Taşlarının Şekil ve Süsleme Bakımından Değerlendirilmesi”, Asos Journal, Akademik Sosyal Araş- tırmalar Dergisi 6, 523-538.
• Sili, Timur. (1996). “Taşların Dili”, Bilig 2, 220-227.
• Tunçel, Gül. (1989). Batı Anadolu Bölgesinde Cami Tasvirli Mezar Taşları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ülker, Nazmi. (1999). “Ege Bölgesi Osmanlı Devri Mezar Taşları”, Osmanlı Ansiklo- pedisi, c.9, İstanbul: Yeni Türkiye Yay., s.230-237.
• Üzüm, İlyas. (2002). “Kızılbaş”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.25, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 546-557.
• Yazar, Turgay. (2010) “2009 Yılı Sivas İli Yüzey Araştırması”, 28. Araştırma Sonuç- ları Toplantısı 1, 19-30.