ALEVİ VE BEKTAŞİ YAZI-RESİM SANATINDA İNSAN SURETİ

Yıl 2020, Sayı: 95, 323 - 333, 12.09.2020

Meryem Günana

Öz

Bu makalede; 1826’da dağıtılan Bektaşi tarikatı Babagan Mücerret kolunun üretmiş olduğu, ancak 1925 yılında tekke ve zaviyelerin kapatılmasıyla özel koleksiyonlara, müzelere girmiş fakat çoğunluğu ise tahrip edilmiş olan; sureti sîrete, sîreti surete dönüştüren “yazı-resim” sanatının Alevi ve Bektaşi erkânındaki yeri ve önemi anlatılmaya çalışılmıştır. Bu sanatın Hurûfîlik etkisiyle ortaya çıkmadığı, piktogram veya güzel yazı yazma/kaligrafi olmadığı; vahdet-i vücut düşüncesinin bir tezahürü olduğu ifade edilmiştir. Alevi ve Bektaşi erkânının ortaya koyduğu yazı-resim sanatının harflerle üretilmiş bulunması Hurufîlik olarak adlandırılmasına neden olsa da; bu sanatın Hurufîlik düşüncesinin ürünü değil aksine vahdet-i vücut düşüncesinin bir yansıması olduğuna dair açıklık getirilmiştir. Simetrik bir anlayışla gerçekleştirilen yazı-resimlerde, hat sanatında “müsennâ” yani “aynalı yazı” olarak bilinen yazı şeklinin neden tercih edildiği anlatılmaya çalışılmıştır. Varlığın zahir dış ve batın iç suretlerine simgesel bir göndermede bulunan yazı-resim sanatının vahdet-i vücut düşüncesi ile olan irtibatı anlatılmıştır. Yazı-resimlerde önemli bir yere sahip olan insan suretinde yapılmış eserlerin plastik değerleri ve bu eserler üzerinden, Alevi ve Bektaşi erkânında insan olmak, insan suretinin sîrete nasıl dönüştürüldüğü; insan suretinde yazılan “Allah-Muhammed-Ali” isimlerinin görünmeyenden nasıl görünür kılındığı anlatılmaya çalışılmıştır. Meleklerin Âdem’e secde ettikleri andan bugüne niçin İnsan’a secde edildiğine ve bunun Alevi ve Bektaşi erkânında taşıdığı anlamlara dair bilgi verilmiştir

Anahtar Kelimeler

Alevi-Bektaşi, vahdet-i vücut, yazı-resim sanatı, insan

Human Face in the Art of Writing and Painting in Alawi and Bektashi Method

Öz

In this article, it has been discussed on the place and importance of the art of writing and painting, which transforms soul to image and image to soul, in Alawi-Bektashi method. These works had been produced by the Babagan Mücerret branch of Bektashi order, which was distributed in 1826. They had been entered private collections and museums in 1925 and majority of this works had been falsified. In this paper, it has been clarified that it does not emerge from the Hurūfīsm effect; they are not pictograms or good writing calligraphy, but a manifestation of pantheism. Although the art of writing and painting produced by the Alawi and Bektashi method has been called Hurūfīsm because of writing in letters, it has been explained in the article that it is not a product of Hurūfīsm, but rather a reflection of the pantheism. It has been discussed why with a symmetrical understanding realized writing-paintings are preferred, which has been known as a type of writing in calligraphy as musannā dual mirrored writing. The relation of the pantheism to the art of writing-painting, which has a symbolic reference to the apparent outer and abdominal inner images of being, has been explained. This paper also tackles with the plastic values of the works made in the form of human, which have an important place in the text and pictures, how to be a human in the Alawi-Bektashi way, and how to transform the human image into a soul. It evaluates how the names of Allah-Muhammad-Ali images in human form have been transformed from invisible to visible. Besides, the information have been given about why the prostration to Man has been done since the day of prostration to Adam and what it meant in the Alawi-Bektashi way.

Anahtar Kelimeler

Alawi, Bektashi, pantheism, writing-painting art, human

Kaynakça

• Ahmed Rıfkı. (2015). Bektaşi Sırrı, I-II, Haz. Hür Mahmut Yücel. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Aksel, Malik. (2015). Türklerde Dini Resimler. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Aydın, İbrahim Hakkı. (2002). “Kenzi Mahfi”. TDV İslam Ansiklopedisi, c.25, İstan- bul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. s.258-259.
• Bar-Asher, Meir M. ve Aryeh Kofsky. (2014). “Ali B. Ebu Talib’in İlahi Vasıflarına Dair”, İslam İnançlarında Hz. Ali. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 140-141.
• Berk, Nurullah. (1955). “İslam Yazısında Plastik ve İfade”, İlahiyat Fakültesi Dergisi c.IV, I-II s.49-57
• Çağman, Filiz ve Zeren Tanındı. (2014). “Tarikatlarda Resim ve Kitap Sanatı”, Os- manlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 685-708.
• Çift, Salih. (2009). “Bektaşi Geleneğinde Vahdet-i vücûd ve İbn’ül Arabi”, İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 23, 257-279.
• Dağlı, Şemsettin Ziya ve Fatih Başbuğ. (2007). “Türk Hat Sanatı’nda Yazı Resimler ve Mevlevilik”, Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırma Dergisi 4, 177-188.
• De Jong, Frederick. (2014). “Bektaşilik’te İkonografi: Dini Kıyafetlerde, Ayinlerde Kullanılan Eşyalarda ve Resim Sanatında Sembolizm ve Temalar Üzerine Bir İnceleme”. İslam İnançlarında Hz. Ali. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 265-296.
• Duru, Abdulkadir. (1997). Anbul. İstanbul: Özden Yayınları.
• Gemuhluoğlu, Zeynep. (2015). “Amentü Gemisi Nasıl Yürüdü?”, TSA Türk Sineması Araştırmaları 6, 1-6
• Grabar, Oleg. (1992). The Mediation of Ornament. New Jersey: Princeron University Press
• Hacı Bektaşı Veli. (2013). Makâlat-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Haz. M. Es’ad Coşan. İstan- bul: Server İletişim.
• Hasan Cemâli Baba. (2014). Bektaşi Risaleleri. İstanbul: Revak Yayınları.
• İbn Arabi. (2017). Fütûhât- ı Mekkiye, II-III. Çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayınevi.
• Kaplan, İsmail. (2016). “Alevi İnancının Temelleri”, Erişim Tarihi: 17.01.2020 http://alevi-koeln.de/wp-content/uploads/2016/12/Alevi-inancinin-temelleri. pdf.
• Kaygusuz Abdal. (2006). Budala-nâme, Haz. Tahir Galip Seraltı, Vahdet-i vücûd ve Tevhid Risaleleri. İstanbul: Furkan Kitaplığı.
• Mélikoff, Iréne. (2015). Uyur İdik Uyardılar, Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Demos Yayınları.
• Özgür, Şenay. (2007). “Oleg Grabar ve İslam Sanatı Yorumu” Yayımlanmamış Dok- tora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Özmen, İsmail. (1995). Alevi- Bektaşi Şiirleri Antolojisi IV. Ankara: Saypa Yayınları.
• Sayın, Zeynep. (2015). İmgenin Pornografisi. İstanbul: Metis Yayınları.
• Schimmel, Annemarie. (2012). İslamın Mistik Boyutları, Çev. Ergun Kocabıyık. İs- tanbul: Kabalcı Yayınları.
• Tansuğ, Sezer. (2012). Çağdaş Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Turkuler.com http://www.turkuler.com/ozan/asikibreti.asp Erişim Tarihi: 21.08.2020.
• Uluç, Tahir. (2006), “İbni Arabi’de Mistik Sembolizm”, İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 16, 151-190
• ——. (2015). İbn Arabi’de Sembolizm. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Usluer, Fatih. (2014). Hurûfîlik: İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren. İstan- bul: Kabalcı Yayınları.
• Virâni Abdal. (2015). Fakrnâme. İstanbul: Revak Yayınları.