HALEP TÜRKMENLERİNİN BOZGEYİKLİ DEDE OCAĞI

Yıl 2012, Sayı: 63, 151 - 176, 15.01.2013

Mehmet Erol

Öz

Tarihî kayıtlarda Halep Türkmenleri olarak geçen Kuzey Suriye’de yerleşmiş Türk grupların bağlı olduğu bir ocak yapılanması mevcuttur. Bu ocak, adını XV. yüzyılda yaşadığı tahmin edilen ve anlatılarla Hacı Bektaş Velî’ye bağlanan Bozgeyikli Dede’den almaktadır. Asıl adının Yusuf Nûrânî olduğu rivayet edilen Bozgeyikli Dede ve onun soyundan gelen ocakzâdeler Dedeler ailesi , şecereler vasıtasıyla bölge Türkmenleri tarafından seyyid olarak anılmaktadır. Dolayısıyla bugün de Bozgeyikli Dede’nin türbesi ile soyundan gelenlerin kurdukları zaviyeler inanç merkezleri durumundadır. Her ne kadar bu türden dede ailelerine dayanan ocak yapılanmaları Aleviliğin temel kurumları arasında görülse de çalışmamızda durum farklılaşmıştır. Bozgeyikli Dede Ocağı’na bağlı olanlar kendilerini Alevi olarak nitelememektedirler. Zaviyelerin başında bulunan ocakzâde şeyhler ve müritleri kendilerini Rufai olarak tanımlamaktadırlar. Rufai tanımlaması ve zaviyelerin bu çerçevedeki uygulamaları ilk bakışta Türkiye’deki Alevi ocakların işleyişine benzememektedir. Ancak Bozgeyikli Dede türbesinin menkıbevî anlatılarla zenginleşmiş bir ziyaretgâh olması ve hâlen ocakzâdelerin sağaltma fonksiyonuyla birlikte sosyal hayatı düzenleyici görevlerinin bulunması, bu yapıyı geleneksel ocaklar çerçevesinde değerlendirmeye imkân vermektedir. Bozgeyikli Dede Ocağı’nın böylesi ikili bir yapı göstermesi göçer Türkmenler arasında yaşamış iki dinî şahsiyetin hatıralarının ortak hafızada birleşmiş olabileceğini düşündürmektedir. Bu çalışmada kullanılan veriler 2005-2010 yılları arasında bölgede yapılan alan araştırmalarında gözlem ve görüşme yöntemleriyle elde edilmiştir. Elde edilen veriler, tarihî belgelerin ve konuyla ilgili yayınların sonuçlarıyla karşılaştırılarak analiz edilmiştir

Anahtar Kelimeler

Bozgeyikli Dede, Suriye (Halep), Yusuf Nûrânî, ocaklar, Alevilik

THE OCAK OF ALEPPO TURKMENS’ BOZGEYIKLI DEDE

Öz

Known as Turkmens of Aleppo in the historical records, there is an example of Ocak “Alawis belong to a religious elite called Ocak ‘hearth’” organisations that are linked with the Turkish groups in the Northern Syria Aleppo . This Ocak was named after Bozgeyikli Dede who presumably lived in 15th century and claimed to be Haci Bektash Veli on the grounds that his stories are similar to Bozgeyikli Dede. Alawi leader ‘the Bozgeyikli Dede’ whose actual name is Yusuf Nûrânî and Ocakzâde Dedes are considered as sayyid by means of pedigrees. For this reason, the tomb of Bozgeyikli Dede and small Islamic monasteries are now places of worship. Notwithstanding the fact that Ocak Dede families are Alewis fundamental organization, this condition is different in this very study. However, the most distinguished part is that those who belong to this Ocak of Bozgeyikli Dede hearth do not see themselves as Alewis. Ocakzâde sheikhs and murids who are responsible for the islamic monasteries consider themselves as Rufai. The description of the Rufai and the practices of Islamic monasteries in this framework are not the same with the process of the Ocak of Alewis in Turkey. However, the tomb of Bozgeyikli Dede is a place you can visit with lots of epic stories and the restoration of Ocakzâdes makes the social life easier, so this enables to evaluate the fuctioning within the scope of traditional ocaks. This dual functioning of the Ocak of Bozgeyikli Dede displays that these two religious personalities who lived in nomadic Turkmens and their memories are believed to be the same. In this study, the data are obtained in the field researches by the methods of survey and interview between the years of 2005-2009 in that area. Historical documents, the background of the Bozgeyikli Dede and his legendary identity, Ocak’s current influence area are tried to be ascertained by means of field research. These data were analyzed with comparison to the historical documents and the results of the articles related to the issue

Anahtar Kelimeler

Bozgeyikli Dede, Syria(Aleppo), Yusuf Nurani, ocak (hearths), Alewism

Kaynakça

• ALTINOK, Baki Yaşa. (2003). “Hacı Bektaş Veli Hakkında Yazılmış Bir Menâkıbnâme ve Bu Menâkıbnâmede Belirtilen Anadolu’daki Alevi Ocakları”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 27, s.177-194.
• ARSLANOĞLU, İbrahim. (2001). “Alevilikte Temel İnanç Unsurları ve Pratikler”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Hacı Bektaş Veli Araş- tırma Dergisi, 20, s. 33-134.
• ARTUN, Erman. (2004). Anonim Halk Edebiyatı Nesri, İstanbul: Kitabevi yayınları.
• ATASOY, Nurhan. (2005). Derviş Çeyizi: Türkiye’de Tarikat Giyim-Kuşam Tarihi, Anka- ra: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını.
• BARKAN, Ömer Lütfi. (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Me- todu Olarak Vakıflar ve Temlikler, I. İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, Vakıflar Dergisi, 2, s. 279-304.
• BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ. (2010). 397 Numaralı Halep Livâsı Mufassal Tahrir Defteri (943/1536) I Dizin ve Transkripsiyon (Haz. Ah- met Özkılıç vd.), Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 109, Defter-i Hâkânî Dizisi: XVI.
• BEŞE, Ahmet, TOZLU, Selahattih (2011). “İngiliz Kayıtlarında Aleviler ve Bektaşiler”, 56, s.195-220.
• BİRDOĞAN, Nejat. (1995). Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerleşmesi; Ocaklar, Dedeler, Soyağaçlar”, İstanbul: Mozaik Yayınları.
• BİRDOĞAN, Nejat. (1998). “Anadolu Aleviliğinde Çevre Sevgisi”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 6, s.59-76.
• BORATAV, Pertev Naili (1994), 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• BOZGEYİK, Burhan. (1995). Bozgeyikli Ailesi, İstanbul.
• ÇAKAR, Enver. (2003). XVI. Yüzyılda Halep Sancağı (1516-1566), Elazığ: Fırat Üniversi- tesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları No: 1, Tarih Şubesi Yayınları No: 1.
• ÇAKAR, Enver. (2006). 17. Yüzyılda Halep Eyaleti ve Türkmenleri, Elazığ: Fırat Üniver- sitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları No: 13, Tarih Şubesi Yayınları No: 11.
• ÇETİN, İsmet. (2007). “Türk Kültüründe Bab/Baba Geleneği”, Milli Folklor, 56, s.70-75.
• ÇIBLAK, Nilgün. (2005). “Çukurova’da Halk Hekimliği ve İlgili Uygulamalarda Eski Türk İnanışlarının İzleri”, Türk Kültürü, S.507-508, s.199-214.
• ÇIBLAK, Nilgün. (2007). “Tahtacılarda Ateş ve Ocak Kültü”, 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı, I. C., Ankara: Gazi Üniversite- si Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Araştırma Merkezi Yayınları, s.671-686.
• DURANT, Will (1978). Medeniyetin Temelleri, Çev: Nejat Muallimoğlu, İstanbul: Boğa- ziçi Yayınları.
• DUYMAZ, Ali. ŞAHİN, Halil İbrahim Şahin. (2008). “Kaz dağlarında Dağ, Ağaç ve Ocak Kültü Üzerine İnanış ve Uygulamalar”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19, s. 116-126.
• GENELKURMAY Başkanlığı. (1988). Türkiye Cumhuriyetini Kuran Türk Milletinin Tari- hi, Ankara: Genel Kurmay Başkanlığı Kara Kuvvetleri Komutanlığı Yayınları.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki. (1958). Menakıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli: Vilayet-name, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• GÜZEL, Abdurrahman. (1999). Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• HALAÇOĞLU, Yusuf. (2009). Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar I-VI, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İNAN, Abdülkadir .(1976). Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• KENANOĞLU, Ali. ONARLI İsmail. (2002). “Hubyar Sultan Ocağı ve Beydili Sıraç Top- lulukları”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 23, s. 27-111.
• KILIÇ, Atabey. (2007). “Manisa-Demirci’de görülen Alevi-Bektaşi-Rıfâ’î Meşrepli Bir Ta- rikat: Ma’rifîlik”, Turkish Study, Volume 2/4, s. 3-36.
• OCAK, Ahmet Yaşar. (2005). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İstan- bul: İletişim Yayınları.
• ÖGEL, Bahattin. (2002). Türk Mitolojisi, II.C., Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖGER, Adem. (2010). “Tarsus ve Çevresinde Sağaltma Ocakları ve Bunlara Bağlı Uygula- malar”, Turkish Studies, Volume 5 Issue 1, s.1231-1246.
• SELÇUK, Ali. (2010). “Dede Mezarındaki Sır: Ziyaret Fenomeni ve Kutsalın Tezahürleri”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 56, s.61-72.
• SEVİNÇ, Necdet. (1983). “Gaziantep’te Yer Adları ve Türk Boyları, Türk Aşiretleri, Türk Oymakları”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 26, s.1-138.
• SOLMAZ, Mehmet. (1977). Ezo Gelin, Ankara: Fil Yayınevi.
• SÜMER, Faruk. (1992). Oğuzlar (Türkmenler); Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları, İstan- bul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını.
• ŞAHİN, Ali. (1962). Güney Anadolu’da Beydili Türkmenleri ve Baraklar, Ankara: Doğuş Matbaası.
• ŞAHİN, Haşim. (2007). “Ocak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi C.33, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, s.316-317.
• TAHRALI, Mustafa. (2008). “Rifâiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi C.35, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, s.99-103.
• TALAS, Mustafa. (2005). “Eski Türk Dini Olan Göktanrı İnancı ve Türk Alevilik-Bekta- şiliğinin Benzerlikleri”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 33, s.281-292.
• YALÇIN, Alemdar, YILMAZ, Hacı. (2002). “Karkın Ocaklı Boyu ile İlgili Yeni Belgeler, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 21, s.13-88.
• YALMAN (YALGIN), Ali Rıza. (1993). Cenupta Türkmen Oymakları I (Haz. Sabahat Emir), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• YAMAN, Ali. (2005). “Hoca Ahmet Yesevi ile Bağlantılı ve Literatürde Az Bilinen Alevi- Bektaşi Erenleri”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 35, s.145-159.
• YAMAN, Ali. (2011). “Alevilikte Ocak Kavramı: Anlam ve Tarihsel Arka Plan”, Gazi Üni- versitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Hacı Bektaş Veli Araştır- ma Dergisi, 60, s. 43-64.