İNSAN-I KÂMİL YAZI RESİMLERİNİN İKONOGRAFİK VE SEMBOLİK ANLAMLARINA DAİR BİR ÇÖZÜMLEME

Yıl 2014, Sayı: 70, 97 - 120, 11.07.2014

Mürüvet Harman

Öz

Anadolu ve Balkan topraklarında yüzyıllar içerisinde kök salıp gelişen Bektaşiliğin inanç, düşünce, ibadet kavramları ile kuralları; tarikat mensuplarının giyimlerinden, kullanım eşyalarına kadar birçok litürjik ve gündelik objeye yansımıştır. Bu yansıma kendini Bektaşiliğin önem atfettiği ve sembolik anlamlar yüklediği yazı resim ve resimlerde de göstermektedir. Dini içerikli değişik konu, kişi ya da öykülerin betimlendiği resimler ve yazı resimler içerisinde, İnsan-ı Kâmil olarak adlandırılan tasvirler içerdikleri anlamlar bakımından diğerlerinden ayrılmaktadır. Bunun başlıca nedeni ise bu tasarımlarda kullanılan figürlerin konumlandırılışı ve kompozisyon şemasından dolayı tarikatın “eline, beline, diline sahip olmak” şeklinde özetlenen edeb kavramı ya da kuralına gönderme yapmasıdır. Aynı zamanda İnsan-ı Kâmil tasvirleri, diğer heterodoks İslam inançlarının izlerini yansıtması, yani tarikatın hangi inançlar veya topluluklarla etkileşim içerisinde olduğunu göstermeleri açısından önem arz etmektedirler. Yapılan bu çalışmada İnsan-ı Kâmil yazı resimlerinin bu çok katmanlı anlamları, hangi inanç ve toplukların izlerini yansıttıkları; daha önce yapılan araştırmalar ve kompozisyonlarda kullanılan figürlerin ikonografik, sembolik anlamları göz önüne alınarak çözümlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bektaşilik, insan-ı kâmil, yazı resim, sembol, ikonografi

AN ANALYSIS ABOUTH ICONOGRAPHİC AND SEMBOLIC MEANİNG OF PERPECT MAN İNSAN-I KÂMİL CALLİGRAPHY OR PİCTURE

Öz

The belief, thinking, worship of Bektasi which developed in Anatolian and Balkans for centuries, reflected to it’s believers clothing and goods like lots of literogical and daily use objects. This reflection shows itself in the figures and calligraphies which is attributed to importance and installed symbolic meanings of Bektashi. İnsan-ı Kâmil Perfect Man depictions are separated from the others in terms of the meanings they contain which is religious, containing different topics, people or stories depicted in the figures and calligraphies. This is mainly because the positioning of the figures used in and the composition scheme, “to take control of hands, waist, tongue” summarized the concept of good manners or rule. At the same time the depictions of İnsan-ı Kâmil Perfect Man reflect the traces of other heterodox Islamic beliefs, to show that the order in which interact with in terms of beliefs or separated from others. In this study the multi-layered meanings and reflect the traces of which beliefs and communities of pictures of İnsan-ı Kâmil Perfect Man take into account previous studies and iconographic figures used in the compositions, considering the symbolic meanings of tried to be solved.

Anahtar Kelimeler

Bektashism, insan-ı kâmil (Perfect Man), calligraphy, symbol, iconography

Kaynakça

• AKIN, G. (1989). “Merdivenköy Bektaşi Tekkesi’ndeki Dünya Ağacı”. Sanat Tarihi Araştır- maları Dergisi. Cilt:2. S:4. 68-74.
• AKSEL, M. (2010). Türklerde Dini Resimler. İstanbul: Kapı Yayınları.
• ALTIER, S. (2008). “Bektaşi İkonografisi Üzerine Bir Deneme: Hacı Bektaş Veli Müze- si’ndeki Figürlü Keşkül-ü Fukaralar”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. Sayı 17. 101-116.
• AND, M. (2007). Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• ATALAY, B. (1991): Bektaşilik ve Edebiyatı, İstanbul, Ant Yayınları.
• ATASOY, N. (2005). “Osmanlı Dönemi Tarikat Kıyafetleri ve Cihazları”. Osmanlı Toplumun- da Tasavvuf ve Sufiler. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ATAY, H. (1967). “İslâm’da Olgun İnsan (İnsan-ı Kâmil)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakül- tesi Dergisi. Cilt:15, S:1. 155-171.
• BAĞCI, S., M., F. (2009). Falnama The Book of Omens. Wahington: Smithsonian Institution.
• BIRGE, J. K. (1991). Bektaşilik Tarihi. çev: Reha Çamuroğlu. İstanbul: Ant Yayınları.
• CEYLİ, A. (1974). İnsan-ı Kamil. çev. Abdulkadir Akçiçek. İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• ÇAĞMAN, F., TANINDI, Z. (2005). “Tarikatlarda Resim ve Kitap Sanatı”. Osmanlı Toplu- munda Tasavvuf ve Sufiler. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ÇAKAR, M. S. (2007). Yezidîlik Tarih ve Metinler-Kürtçe ve Arapça Nüshaları. İstanbul: Vadi Yayınları.
• ÇAMUROĞLU, R. (1991). Yeniçerilerin Bektaşiliği ve Vaka-i Şerriyesi. İstanbul: Ant Yayın- ları.
• ÇORUHLU, Y. (1995). Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dinî ve Edebî Tasavvurlara Göre Türk Sanatı’nda Hayvan Sembolizmi. İstanbul: Seyran Yayınları.
• DANESHVARI, A. (1986). Animal Symbolism in Warqa wa Gulshâh. Oxford.
• DE JONG, F. (2005). “Bektaşîlik’te İkonografi”. Tarihten Teolojiye: İslam İnançlarında Hz. Ali. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• DIERL, A. J. (1991). Anadolu Aleviliği. İstanbul: Ant Yayınları.
• EL-İSTANBULÎ Yahya Ăgâh b. Sâlih (2005). Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm. İstanbul: Ocak Yayıncılık.
• EYÜBOĞLU, İ. Z. (2010). Bütün Yönleriyle Bektaşilik. İstanbul: Derin Yayınları.
• FHEMBGEN, J. W. (2004). “The Scorpion in Muslim Folklore”. Asian Folklore Studies. 63: 95-123.
• GÖLPINARLI, A. (1973). Hurûfîlik Metinleri Kataloğu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• GÖLPINARLI, A, BORATAV, P.N. (1991). Pir sultan Abdal. İstanbul: Der Yayınları.
• Köln: Alevş-Bektaşi Kültür Enstitüsü.
• USLUER, F. (2009). Hurufilik: İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ÜLKÜ, C. (1995). Ejderhanın Motif Olarak Gelişimi ve Osmanlı Sanatında Kullanımı (1453-1600). Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YAZAR, T., DÜNDAR, A. (2000). “Türk-İslam Sanatında ‘Horoz’ İkonografisi”. Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi. Cilt: II. S: 1. 211-235.
• ZARCONE, T. (2012). “The Lion of Ali in Anatolia: History, Symbolism and Iconology”. The Art and Material Culture of Iranian Shi’ism conography and Religious Devotion in Shi’i Islam. Ed. Pedram Khosronejad. New York.
• “Hoş Gör Yâ Hû” Osmanlı Kültüründe Mistik Semboller Nesneler (1999). Haz.Ekrem Işın, Selahattin Özpalabiyıklar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Kur’an-ı Kerîm ve Meâli (2005). Haz. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: Elif Kitabevi.