DİNÎ -TASAVVUFİ TÜRK EDEBİYATI VADİSİNDE BÂTINİ YORUM GELENEĞİ ÜZERİNE BAZI DÜŞÜNCELER

Yıl 2011, Sayı: 59, 221 - 238, 04.09.2011

Kemal Üçüncü

Öz

Dinî tasavvufi Türk edebiyatı Türklerin asırlar içerisinde oluşturduğu zengin bir dinî tecrübenin tabakalaşması suretiyle oluşmuştur. Türklerin İslamiyeti kabulüyle beraber edebi ve estetik anlayışlarında da önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bu bağlamda edebi gelenekleri içerisinde Arap ve İran edebi geleneklerinde de örnekleri görülen Bâtıni bir anlatım tutumu ön plana çıkar. Kendine özgü sembol ve metaforlarla örülmüş olan bu metinler kadim doğu düşüncesinin kâinat ve eşya karşısındaki zihniyetini anlamamız açısından son derece önemlidir. Bu edebiyatın temel amacı sanat ve edebi kaygıdan ziyade mesaj vermeye dönüktür. Bu bağlamda irşad ve tebliğe bağlı icra ana hedeftir. Dinî tasavvufi Türk edebiyatı sözlü, yazılı kültür ortamlarının karşılıklı etkileşim ve iletişimi çerçevesinde yüzyıllar boyunca Türklük coğrafyasında dinî hikmet ve irfanın kuşaklar arasında ve farklı toplum katmaları arasında yayılmasının vasıtası olmuştur. Hazar ötesinden Türkiye coğrafyasına, Karadeniz’in kuzeyinden Deşt-i Kıpçak bozkırına Balkanlara kadar olan coğrafyanın her köşesinde bu edebiyatın şekillendirdiği bir estetik düşünce ve ortak bir üslup dikkati çeker. Farklı fikri ve estetik duyarlılıklar ve eğilimler bu edebi geleneğin muhtevasını zenginleştirir. Dinî tasavvufi Türk edebiyatı, vezin, kafiye, anlatım şekli, dil ve üslup özellikleri bakımından İslam’dan önceki Türk edebiyatının tesiri altında kalmış, İslam dinini kabullerinden sonra da İslamiyet ile yeni bir ruh, tasavvufla da düşünce zenginliği kazanmışlardır. Bu itibarla bir ucu divan tarzı Türk edebiyatına, bir ucu da saz şiirine bağlanan tekke edebiyatı mahsulleri dinî ve tasavvufi karakterli manzum ve mensur eserlerden meydana gelmektedir. Yani bu edebiyat; şeklen divan ve saz şiiri şekline, öz olarak da dinî tasavvufi ve fikri muhtevayı işleyerek bir bütünlük arz etmektedir. Bu makalede Türk Bâtıni edebiyatının oluşum ve kuramsal çerçevesi ele alınmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Bâtınilik, Dinî Tasavvufi Türk Edebiyatı, Tasavvuf, Sözlü Kültür, İslamiyet

SOME THOUGHTS ON THE TRADITION OF ESOTERIC INTERPRETATION IN THE VALLEY OF RELIGIOUS-SUFI TURKISH LITERATURE

Öz

Turkish Literature and aesthetics after the acceptance of Islam. In this context, the Esoteric manner of expression, whose examples are also seen in Arabian and Persian Literatures has gained prominence. These texts, which are built from the unique symbols and metaphors, are extremely important for our understanding of the Eastern mentality toward the universe and the goods. The main purpose of this literature is to give messages rather than art and literary anxieties. In this context, the execution based on both guidance and notification is the primary objective. Within the framework of the mutual interaction and communication of the written and oral cultural environment, Religious-Sufi Turkish Literature paved the way for the spread of religious wisdom and knowledge throughout the generations and different social layers in Turkish lands for centuries. A kind of aesthetic thinking and common style, which have been shaped by this literature, take our attention in every corner of the geography from far Caspian to Turkey, from the north part of Black Sea to the Steppe of Kıpchaks and Balkans. Different intellectual and aesthetic sensitivities and trends enrich the content of this literary tradition. Religious-Sufi Turkish Literature remained under the influence of Turkish Literature before Islam in terms of meter, rhyme, narrative form, language and style, gained a new spirit with Islam and a wealth of thought with Sufism after the acceptance of Islam. In this regard, the works of Tekke Literature, which are closely interconnected with divanlike Turkish Literature and instrumental poetry, are composed of verse and prose works with religious and Sufi characteristics. That is, this literature constitutes integrity, dealing with Divan and instrumental poetry in form, and religious Sufi and intellectual content in essence. This article focuses on the formation and theoretical framework of Turkish-Esoteric Literature.

Anahtar Kelimeler

Esoterism, Religious-Sufi Turkish Literature, Tarikat, Oral Culture, Islam

Kaynakça

• AKARPINAR, R. Bahar & ARSLAN M. (2004), “Tekke-Tasavvuf Edebiyatı” Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara.
• ATALAY, Besim (1991), Bektaşîlik ve Edebiyatı, İstanbul :Ant Yay.
• BOLAT, Ali (2003), Melâmetilik, İstanbul: İnsan Yay
• CEYLAN, Ömür (2000), Tasavvufi Şiir Şerhleri, İstanbul: Kitabevi Yay.
• ÇETİN, İsmet , (1997), Türk Edebiyatında Hz. Ali Cenknâmeleri, Ankara: Kültür Bak. Yay.
• ERASLAN, Kemal (1983), Divan-ı Hikmet›ten Seçmeler, Ankara: Kültür Bak. Yay.
• GÖLPINARLI, Abdulbâkî (1968), Halk Edebiyatımızda Zümre Edebiyatları, Türk Dili/ Türk Halk Edebiyatı Özel Sayısı, c.19, nr.207, (Aralık 1968).
• GÖLPINARLI, Abdulbâkî(1969), Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, İnkılâp Yay., İstanbul, 1969
• GÖLPINARLI, Abdülbaki, (1992), Yunus Emre ve Tasavvuf, İstanbul: İnkılap Kitabevi
• GÜNGÖR, Erol (1993), İslam Tasavvufunun Meseleleri, İstanbul: Ötüken Yay.
• GÜVENÇ, Bozkurt (1993), Türk Kimliği, Ankara Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• GÜZEL, Abdurrahman, (1989), Tekke Şiiri, Türk Dili (Türk Şiiri Özel Sayısı:III. Halk Şiiri), S 445-450, C.LVII, Ocak-Haziran 1989, s.250-454.
• İbn Fadlan,(2010), Seyahatname, Haz. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yay.
• JA’FAR, Muhammed Salleh (2004), “Doğuya Yolculuk:İslam Hermeneutiğinin Bir Tarzı Olarak Tevil”, (2004/2),s.165-174
• KAPLAN, Mehmet (1981), Tip Tahlilleri, Türk Edebiyatında Tipler, İstanbul: Dergâh Yay.
• KILIÇ, Mahmut Erol (2009), Sûfî ve Şiir, İstanbul: İnsan Yayınları
• KOLCU, Ali İhsan (2008), Edebiyat Kuramlar, Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları
• KORKMAZ Esat (1994). Ansiklopedik Alevîlik Bektaşîlik Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ant Yay.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuat, (1984), Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyanet Yay.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuat, (2009), Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Ötüken Yayınevi,
• LEVEND, Agah Sırrı (1968), Halk ve Tasavvufî Halk Edebiyatı, Türk Dili Dergisi, Türk Halk Edebiyatı Özel Sayısı, (Aralık 1968, C: XIX, S: 207, s. 171-185
• Türk Halk Edebiyatı Özel Sayısı Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi)
• LIVINGSTON, Ray (1962), The Traditional Theory of Literature. Minneapolis:
• OCAK, Ahmet Yaşar, (1991), Babailik, TDV İslam Ansiklopedisi, c.4, İstanbul.
• OCAK, Ahmet Yaşar, (1992), Menakıpnameler, Ankara:TTK Yay.
• OCAK, Ahmet Yaşar, (1996), “Anadolu Sufiliğinde Ahmet Yesevi ve Yeseviliğin Yerine Dair.”, Türk Sufiliğine Bakışlar, 2. baskı, İstanbul:İletişim Yay
• OCAK, A. Yaşar (1998) Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler [15-17.yy arası] İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
• ÖZTÜRK, Mustafa (2003),Kur›an ve Aşırı Yorum Tefsirde Batınilik ve Batıni Te›vil Geleneği,Ankara:Kitabiyat Yay.
• PÜRCEVADİ,Nasrullah (1999), Can Esintisi –İslam’da Şiir Metafiziği- İstanbul:İnsan Yay.
• ŞÂYEGÂN, Daryûş (2003), Batı Karşısında Asya, İstanbul:Anka Yay. University of Minneapolis Press
• ÜLKEN, Hilmi Ziya,(2007), Türk Tefekkür Tarihi,İstanbul:YKY